Awst 2021 / Rhifyn 703

Os Nad Nawr. Mae’n enw addas ar gwmni theatr sy’n bwriadu canolbwyntio ar ysgrifennu newydd sy’n berthnasol i Gymru gyfoes. Ond go brin y byddai Wyn Mason a Branwen Davies, wrth sefydlu’r cwmni dros ddwy flynedd yn ôl, wedi gallu rhagweld sut y byddai’r enw’n magu arwyddocâd pellach maes o law a hynny yn sgil amgylchiadau cwbl anrhagweladwy. Daeth Covid i rwystro lansiad gwreiddiol y cwmni yn Eisteddfod Genedlaethol 2020 gan i’r Eisteddfod ei hun gael ei gohirio, a bu siom bellach eleni yn sgil gohirio Prifwyl Tregaron am yr eilwaith. Er hynny, mae’r ‘Nawr’ bellach, o’r diwedd, wedi cyrraedd gan fod y cwmni ar fin mynd â’u sioe gyntaf ar daith ledled Cymru, a hynny mewn cyd-gynhyrchiad gyda Theatr Genedlaethol Cymru.

Fel cyd-sylfaenydd Os Nad Nawr ac awdur Gwlad yr Asyn, a hefyd fel rhywun sy’n hanu o Geredigion, roedd Wyn Mason yn naturiol yn siomedig o beidio â chael lansio’r cwmni mewn Eisteddfod yn ei sir frodorol. Ond mae rhyw dda ym mhob drwg ac mae’r newid yn y cynlluniau’n golygu y bydd ei ddrama yn awr yn cael ei gweld mewn chwe lleoliad yn hytrach nag un, gyda set fwy.

Ddechrau Gorffennaf cyhoeddodd y gwleidydd Michael Gove a’r colofnydd adain dde amlwg Sarah Vine eu bod am ysgaru. Daeth hyn ar ôl misoedd o sibrydion ynglŷn â chyflwr eu priodas ac ychydig ddyddiau’n unig wedi i Vine ysgrifennu colofn ar gyfer y Mail on Sunday a oedd, wrth honni trafod helyntion priodasol gwleidydd arall, sef Matt Hancock, fel petai’n taro’r post i’r pared glywed...

Ers y cyhoeddiad, mae’r ddau dramatis personae wedi diflannu oddi ar wyneb y ddaear, sy’n ddigon dealladwy, mae’n siŵr. Bydd, yn ddiau, yn gyfnod anodd iddynt hwy a’u teulu. Wedi dweud hynny, gan fod Vine wedi ennill ei chrystyn am flynyddoedd lawer yn doethinebu’n faleisus am fywydau preifat a phersonol eraill, gallant eu cyfrif eu hunain yn ffodus iawn, iawn fod yr hyn a ddisgrifir fel omertà Fleet Street yn eu gwarchod rhag sylw ei chyd-newyddiadurwyr. Yn enwedig felly gan fod y sibrydion a fu’n chwyrlïo yn codi cwestiynau go sylfaenol ynglŷn â’r graddau y bu Gove, un o’r ffigyrau mwyaf dylanwadol yn llywodraeth Boris Johnson, yn dilyn rhai o’r rheolau Covid y bu â rhan uniongyrchol yn eu creu.

Iawn, meddach chi, ond beth sydd gan hyn oll i’w wneud â cholofn am wleidyddiaeth Cymru a ddarllenir, fe dybiaf, gan bobl sydd mor ddilornus o’r Mail on Sunday fel y byddent yn gyndyn o estyn am gopi ohono hyd yn oed er mwyn cynnau tân? Wel, yn syml, mae Gove ar hyn o bryd yn chwarae rôl gwbl ganolog mewn cynnal yr Undeb fawreddog yr ydym yn trigo ynddi.

Ym marw Elystan Morgan collodd Cymru un o’i gwleidyddion mwyaf blaenllaw gynt, barnwr doeth, un o’i chynrychiolwyr taeraf yn Nhŷ’r Arglwyddi, ac areithiwr llwyfan gyda’r coethaf a mwyaf diwylliedig a fagodd ei genhedlaeth. Yn ei ieuenctid a’i ganol oed cynnar ef oedd un o arweinwyr gwir garismatig Plaid Cymru, a phan ymunodd â’r Blaid Lafur yn 1965 am ei fod yn credu taw drwyddi hi y ceid mesur o ymreolaeth i’r Hen Wlad achosodd rincian dannedd a diflastod enbyd ymysg y cenedlaetholwyr, a’i gwelai fel olynydd naturiol Gwynfor Evans.

Ym Mawrth 1966 cipiodd sedd Sir Aberteifi oddi wrth Roderic Bowen. Yn 1968 cafodd ei benodi’n Is-Ysgrifennydd y Swyddfa Gartref yn llywodraeth Harold Wilson. Ar ôl i’r Ceidwadwyr ennill etholiad cyffredinol 1970, bu’n llefarydd ar Faterion Cartref i’r Wrthblaid am ddwy flynedd ac am ddwy flynedd arall bu’n llefarydd ar Faterion Cymreig. Yn 1974 adenillodd Geraint Howells Sir Aberteifi i’r Rhyddfrydwyr. Bum mlynedd yn ddiweddarach safodd Elystan fel ymgeisydd i olynu Cledwyn Hughes ar Ynys Môn. Collodd eto, y tro hwn i’r Tori Keith Best o bawb.