Awst 2021 / Rhifyn 703

Dave y llythyrwr – a phrociwr y sefydliad

Yn fy ngholofn ddiwethaf mi wnes i ddigwydd dyfynnu ‘Cân i Gymry’ gan Datblygu wrth drafod gwyliau haf a sut roedd ein teulu ni ‘wastad yn mynd i Lydaw, byth yn mynd i Ffrainc’. Ychydig a wyddwn i ar y pryd, wrth gydnabod fy nghrach-fraint fy hun, y byddem yn colli David R. Edwards ychydig ddyddiau wedyn. Doedd neb tebyg i Dave Datblygu am fedru rhoi gewin dan grachan y caswir, nes bod rhywun yn gwingo mewn hunanadnabyddiaeth chwyslyd.

Dwi wedi gweld isio Dave yn ofnadwy yn ddiweddar, wrth i ddadl boeth (arall) dorri allan ar Trydar am y gair ‘crachach’. Wn i ddim yn iawn beth oedd asgwrn y gynnen, ond fwya sydyn roedd yna lond y trydarfyd o Gymry Cymraeg dosbarth canol yn gwadu’n groch fod y fath beth â ‘chrachach’ yn bodoli.

Dwi’n cofio clywed ‘Cân i Gymry’ am y tro cynta a theimlo’n amddiffynnol a reit ryw bwdlyd amdani. Roedd gen i ‘radd da yn y Gymraeg’ ac os nad oedd gen i Volvo roedd gen i’n sicr fathodyn Tafod y Ddraig.

Beca Brown
Mwy
Theatr

Croeso i Wlad yr Asyn – holi Wyn Mason

Os Nad Nawr. Mae’n enw addas ar gwmni theatr sy’n bwriadu canolbwyntio ar ysgrifennu newydd sy’n berthnasol i Gymru gyfoes. Ond go brin y byddai Wyn Mason a Branwen Davies, wrth sefydlu’r cwmni dros ddwy flynedd yn ôl, wedi gallu rhagweld sut y byddai’r enw’n magu arwyddocâd pellach maes o law a hynny yn sgil amgylchiadau cwbl anrhagweladwy. Daeth Covid i rwystro lansiad gwreiddiol y cwmni yn Eisteddfod Genedlaethol 2020 gan i’r Eisteddfod ei hun gael ei gohirio, a bu siom bellach eleni yn sgil gohirio Prifwyl Tregaron am yr eilwaith. Er hynny, mae’r ‘Nawr’ bellach, o’r diwedd, wedi cyrraedd gan fod y cwmni ar fin mynd â’u sioe gyntaf ar daith ledled Cymru, a hynny mewn cyd-gynhyrchiad gyda Theatr Genedlaethol Cymru.

Fel cyd-sylfaenydd Os Nad Nawr ac awdur Gwlad yr Asyn, a hefyd fel rhywun sy’n hanu o Geredigion, roedd Wyn Mason yn naturiol yn siomedig o beidio â chael lansio’r cwmni mewn Eisteddfod yn ei sir frodorol. Ond mae rhyw dda ym mhob drwg ac mae’r newid yn y cynlluniau’n golygu y bydd ei ddrama yn awr yn cael ei gweld mewn chwe lleoliad yn hytrach nag un, gyda set fwy.

Menna Baines
Mwy
Materion y mis

Llacio cyfyngiadau – y pen ynteu’r galon sy’n trechu?

Tipyn o dân siafins oedd y ‘Diwrnod Rhyddid’ bondigrybwyll i Boris Johnson, ac yntau’n gorfod hunanynysu. ‘Rhwydau weithiodd ef ei hun’, wedi’r cwbl (chwedl y Pêr Ganiedydd). Mae Llywodraeth Cymru wedi datgan y bydd gwisgo mwgwd yn parhau’n hanfodol mewn rhai amgylchiadau yr ochr hon i Glawdd Offa, ond fydd fawr o reolau eraill ar ôl y 7fed o’r mis hwn.

Wrth weld nifer yr achosion o Covid yn codi’n sylweddol ar hyn o bryd, ymddengys yn eithaf rhesymol ein bod yn parhau gyda rhai mesurau i geisio rhwystro lledaeniad y firws ymhellach. Ond onid ydi hi’n rhesymol inni gofio bod y mwyafrif helaeth o’r rhai sy’n debygol o ddioddef salwch difrifol yn sgil Covid, neu farw ohono, bellach wedi derbyn dau frechlyn sy’n eu hamddiffyn yn gryf iawn, ac mai yn yr haf y mae hi gallaf inni godi cyfyngiadau? Faint o dystiolaeth sy’n bodoli mewn gwirionedd fod gwisgo gorchudd wyneb yn gwneud gwahaniaeth mawr erbyn hyn i’r straen ar y gwasanaeth iechyd sy’n deillio o Covid?

Catrin Elis Williams
Mwy
Darllen am ddim

Arwyddocâd cyfansoddiadol trafferthion Michael Gove

Ddechrau Gorffennaf cyhoeddodd y gwleidydd Michael Gove a’r colofnydd adain dde amlwg Sarah Vine eu bod am ysgaru. Daeth hyn ar ôl misoedd o sibrydion ynglŷn â chyflwr eu priodas ac ychydig ddyddiau’n unig wedi i Vine ysgrifennu colofn ar gyfer y Mail on Sunday a oedd, wrth honni trafod helyntion priodasol gwleidydd arall, sef Matt Hancock, fel petai’n taro’r post i’r pared glywed...

Ers y cyhoeddiad, mae’r ddau dramatis personae wedi diflannu oddi ar wyneb y ddaear, sy’n ddigon dealladwy, mae’n siŵr. Bydd, yn ddiau, yn gyfnod anodd iddynt hwy a’u teulu. Wedi dweud hynny, gan fod Vine wedi ennill ei chrystyn am flynyddoedd lawer yn doethinebu’n faleisus am fywydau preifat a phersonol eraill, gallant eu cyfrif eu hunain yn ffodus iawn, iawn fod yr hyn a ddisgrifir fel omertà Fleet Street yn eu gwarchod rhag sylw ei chyd-newyddiadurwyr. Yn enwedig felly gan fod y sibrydion a fu’n chwyrlïo yn codi cwestiynau go sylfaenol ynglŷn â’r graddau y bu Gove, un o’r ffigyrau mwyaf dylanwadol yn llywodraeth Boris Johnson, yn dilyn rhai o’r rheolau Covid y bu â rhan uniongyrchol yn eu creu.

Iawn, meddach chi, ond beth sydd gan hyn oll i’w wneud â cholofn am wleidyddiaeth Cymru a ddarllenir, fe dybiaf, gan bobl sydd mor ddilornus o’r Mail on Sunday fel y byddent yn gyndyn o estyn am gopi ohono hyd yn oed er mwyn cynnau tân? Wel, yn syml, mae Gove ar hyn o bryd yn chwarae rôl gwbl ganolog mewn cynnal yr Undeb fawreddog yr ydym yn trigo ynddi.

Richard Wyn Jones

Cip ar weddill rhifyn Awst

Canmlwyddiant Plaid Gomiwnyddol TsieinaKarl Davies
Cytundeb rhwng yr SNP a’r Gwyrddion?Will Patterson
Deddfau iaith yn destun dadlau yn IwerddonBethan Kilfoil
Gofal yn Gymraeg – angen ‘mwy na geiriau’Huw Dylan Owen
Twf eithafiaeth asgell dde yn bygwth datganoliDafydd Fôn Williams
Cofio Wyn Ail Symudiad a Gerald yr YsgwrnEurof Williams a Haf Llewelyn
Golwg ar restr fer Llyfr y FlwyddynMeg Elis
Dawn adnewyddol Donald EvansRobert Rhys

Mwy

Cofio Elystan Morgan – dyn dewr o argyhoeddiad anghyffredin

Ym marw Elystan Morgan collodd Cymru un o’i gwleidyddion mwyaf blaenllaw gynt, barnwr doeth, un o’i chynrychiolwyr taeraf yn Nhŷ’r Arglwyddi, ac areithiwr llwyfan gyda’r coethaf a mwyaf diwylliedig a fagodd ei genhedlaeth. Yn ei ieuenctid a’i ganol oed cynnar ef oedd un o arweinwyr gwir garismatig Plaid Cymru, a phan ymunodd â’r Blaid Lafur yn 1965 am ei fod yn credu taw drwyddi hi y ceid mesur o ymreolaeth i’r Hen Wlad achosodd rincian dannedd a diflastod enbyd ymysg y cenedlaetholwyr, a’i gwelai fel olynydd naturiol Gwynfor Evans.

Ym Mawrth 1966 cipiodd sedd Sir Aberteifi oddi wrth Roderic Bowen. Yn 1968 cafodd ei benodi’n Is-Ysgrifennydd y Swyddfa Gartref yn llywodraeth Harold Wilson. Ar ôl i’r Ceidwadwyr ennill etholiad cyffredinol 1970, bu’n llefarydd ar Faterion Cartref i’r Wrthblaid am ddwy flynedd ac am ddwy flynedd arall bu’n llefarydd ar Faterion Cymreig. Yn 1974 adenillodd Geraint Howells Sir Aberteifi i’r Rhyddfrydwyr. Bum mlynedd yn ddiweddarach safodd Elystan fel ymgeisydd i olynu Cledwyn Hughes ar Ynys Môn. Collodd eto, y tro hwn i’r Tori Keith Best o bawb.

Derec Llwyd Morgan
Mwy
Celf

Delweddau’r cyfnod clo

Adolygiad o ‘Oriel Lockdown’, Canolfan y Celfyddydau, Aberystwyth

Gwireddu’r cysyniad yw rhagoriaeth yr arddangosfa hon.

Gwahoddwyd artistiaid o bob cwr i afon gwaith yn ymwneud ag unrhyw agwedd o’r pandemig – o’r firws a’r salwch, yr hunanynysu a’r newid byd, i brofiad yr unigolyn, y gymdogaeth a’r byd. Ac roedd penrhyddid o ran cyfrwng a maint y gwaith.

Daeth dros 1,000 o weithiau i law drwy ddulliau digidol. O blith y rhain detholodd Ffion Rhys, Curadur Arddangosfeydd y Ganolfan, ac Anthony Shapland, Cyfarwyddwr Creadigol canolfan artistiaid g39, Caerdydd, bron 400 o ddarnau, yn weithiau unigol a chyfresi o waith. Yr hyn a darodd y detholwyr oedd y straeon a oedd wrth gefn cynifer o’r ceisiadau. Penderfynwyd peidio â gwahaniaethu rhwng y proffesiynol a’r amatur wrth ddewis gwaith gan 160 o artistiaid.

Dyma arddangosfa agored yng ngwir ystyr y gair. Sioe ddemocrataidd. Ac er yr ymdrech gan y curaduron i ddilyn themâu, mae’r ystod o gyfryngau ac arddulliau yn syfrdanol.

Robyn Tomos
Mwy
Materion y mis

Treialon tai haf

Calondid fu’r croeso cyffredinol a fu i’m hadroddiad newydd i Lywodraeth Cymru, Ail gartrefi: Datblygu polisïau newydd yng Nghymru, gan aelodau o wahanol bleidiau a mudiadau pwyso. Rwy’n falch hefyd fod nifer o’r argymhellion wedi’u mabwysiadu gan y llywodraeth tra bydd eraill yn sylfaen i weithredu pellach.

Fodd bynnag, bu’n amlwg hefyd fod amheuaeth ymysg rhai ymgyrchwyr iaith am un argymhelliad, sef yr angen i gynnal treial cyn cyflwyno, mewn cyfraith gynllunio, ddosbarth defnydd newydd ar gyfer ail gartrefi. Byddai dosbarth o’r fath yn gwneud trosi prif breswylfa yn ail gartref yn fater a allai fod yn ddarostyngedig i ganiatâd cynllunio. Trwy hyn gellid gosod ‘cap’ ar niferoedd ail gartrefi mewn cymuned benodol.

Mae fy adroddiad yn ei gwneud yn glir y gall Brexit a Covid-19 arwain at ymchwydd pellach yn y farchnad dai haf, a heb weithredu ar draws ystod o feysydd bydd pethau’n mynd o ddrwg i waeth. Pam felly fy mod wedi argymell cynnal treial yn hytrach nag argymell newid i’r drefn gynllunio yn syth?

Simon Brooks
Mwy