Awst 2021 / Rhifyn 703

Ym marw Elystan Morgan collodd Cymru un o’i gwleidyddion mwyaf blaenllaw gynt, barnwr doeth, un o’i chynrychiolwyr taeraf yn Nhŷ’r Arglwyddi, ac areithiwr llwyfan gyda’r coethaf a mwyaf diwylliedig a fagodd ei genhedlaeth. Yn ei ieuenctid a’i ganol oed cynnar ef oedd un o arweinwyr gwir garismatig Plaid Cymru, a phan ymunodd â’r Blaid Lafur yn 1965 am ei fod yn credu taw drwyddi hi y ceid mesur o ymreolaeth i’r Hen Wlad achosodd rincian dannedd a diflastod enbyd ymysg y cenedlaetholwyr, a’i gwelai fel olynydd naturiol Gwynfor Evans.

Ym Mawrth 1966 cipiodd sedd Sir Aberteifi oddi wrth Roderic Bowen. Yn 1968 cafodd ei benodi’n Is-Ysgrifennydd y Swyddfa Gartref yn llywodraeth Harold Wilson. Ar ôl i’r Ceidwadwyr ennill etholiad cyffredinol 1970, bu’n llefarydd ar Faterion Cartref i’r Wrthblaid am ddwy flynedd ac am ddwy flynedd arall bu’n llefarydd ar Faterion Cymreig. Yn 1974 adenillodd Geraint Howells Sir Aberteifi i’r Rhyddfrydwyr. Bum mlynedd yn ddiweddarach safodd Elystan fel ymgeisydd i olynu Cledwyn Hughes ar Ynys Môn. Collodd eto, y tro hwn i’r Tori Keith Best o bawb.

Calondid fu’r croeso cyffredinol a fu i’m hadroddiad newydd i Lywodraeth Cymru, Ail gartrefi: Datblygu polisïau newydd yng Nghymru, gan aelodau o wahanol bleidiau a mudiadau pwyso. Rwy’n falch hefyd fod nifer o’r argymhellion wedi’u mabwysiadu gan y llywodraeth tra bydd eraill yn sylfaen i weithredu pellach.

Fodd bynnag, bu’n amlwg hefyd fod amheuaeth ymysg rhai ymgyrchwyr iaith am un argymhelliad, sef yr angen i gynnal treial cyn cyflwyno, mewn cyfraith gynllunio, ddosbarth defnydd newydd ar gyfer ail gartrefi. Byddai dosbarth o’r fath yn gwneud trosi prif breswylfa yn ail gartref yn fater a allai fod yn ddarostyngedig i ganiatâd cynllunio. Trwy hyn gellid gosod ‘cap’ ar niferoedd ail gartrefi mewn cymuned benodol.

Mae fy adroddiad yn ei gwneud yn glir y gall Brexit a Covid-19 arwain at ymchwydd pellach yn y farchnad dai haf, a heb weithredu ar draws ystod o feysydd bydd pethau’n mynd o ddrwg i waeth. Pam felly fy mod wedi argymell cynnal treial yn hytrach nag argymell newid i’r drefn gynllunio yn syth?

Os Nad Nawr. Mae’n enw addas ar gwmni theatr sy’n bwriadu canolbwyntio ar ysgrifennu newydd sy’n berthnasol i Gymru gyfoes. Ond go brin y byddai Wyn Mason a Branwen Davies, wrth sefydlu’r cwmni dros ddwy flynedd yn ôl, wedi gallu rhagweld sut y byddai’r enw’n magu arwyddocâd pellach maes o law a hynny yn sgil amgylchiadau cwbl anrhagweladwy. Daeth Covid i rwystro lansiad gwreiddiol y cwmni yn Eisteddfod Genedlaethol 2020 gan i’r Eisteddfod ei hun gael ei gohirio, a bu siom bellach eleni yn sgil gohirio Prifwyl Tregaron am yr eilwaith. Er hynny, mae’r ‘Nawr’ bellach, o’r diwedd, wedi cyrraedd gan fod y cwmni ar fin mynd â’u sioe gyntaf ar daith ledled Cymru, a hynny mewn cyd-gynhyrchiad gyda Theatr Genedlaethol Cymru.

Fel cyd-sylfaenydd Os Nad Nawr ac awdur Gwlad yr Asyn, a hefyd fel rhywun sy’n hanu o Geredigion, roedd Wyn Mason yn naturiol yn siomedig o beidio â chael lansio’r cwmni mewn Eisteddfod yn ei sir frodorol. Ond mae rhyw dda ym mhob drwg ac mae’r newid yn y cynlluniau’n golygu y bydd ei ddrama yn awr yn cael ei gweld mewn chwe lleoliad yn hytrach nag un, gyda set fwy.