Chwefror 2021 / Rhifyn 697

Dewin y tannau

Cofio Osian Ellis (1928–2021)

Yn Gymro i’r carn, bu ar frig y proffesiwn cerdd am flynyddoedd lawer gan ganu’r delyn ar lwyfannau mawr y byd. Byddai Osian, ‘Brenin y telynorion’, hefyd yn canu’r organ yng Nghapel Cymraeg Chiltern Street, Llundain, ar y Sul.

Ganed ef yn Ffynnongroyw, ond fe’i magwyd yn Ninbych, yn fab i’r Gweinidog Wesle, y Parchedig T.G. Ellis, a’i athrawes delyn gyntaf oedd Alwena Roberts (Telynores Iâl). Astudiodd ymhellach gyda Gwendolen Mason yn yr Academi Gerdd Frenhinol yn Llundain, a bu’n Athro’r Delyn yno o 1959 hyd 1989. Ar ddechrau ei yrfa, ymddangosai mewn rhaglenni radio a theledu yng Nghymru, megis Noson Lawen a Croeso, a pherfformiodd droeon gydag actorion enwog, yn eu plith Dame Peggy Aschcroft, Hugh Griffith a Richard Burton.

Fel telynor gorau ac amlycaf ei gyfnod, ac fel athro telyn, cyfansoddwr, canwr penillion ac ysgolhaig, cyfrannodd yn helaeth i gerddoriaeth werin y genedl yn ogystal â cherddoriaeth glasurol Ewropeaidd.

Elinor Bennett
Mwy
Materion y mis

Arlywydd newydd – er gwaethaf Trump

Bydd llyfrau hanes cyfan yn cael eu hysgrifennu am yr hyn a ddigwyddodd yn ystod y pythefnos a ddechreuodd ar 6 Ionawr 2021. Traddododd Donald Trump araith y diwrnod hwnnw yn ailadrodd y celwydd ei fod wedi ennill yr etholiad ddau fis yn gynharach. Dywedodd wrth ei gefnogwyr fod rhaid iddynt ymladd yn galed – fight like hell oedd ei union eiriau – ac anogodd y dorf i gerdded yn syth at Adeilad y Capitol.

Roedd y Gyngres wrthi yn yr adeilad hwnnw yn cyfrif y pleidleisiau etholiadol ar y pryd. Defod yn unig yw’r cyfrif hwnnw, ond credai Trump a’i ffyddloniaid ym mwrllwch eu ffantasi orffwyll fod y ddefod yn gam etholiadol y gellid ei rwystro. Chwalodd y dorf dreisgar linell heddlu a oedd yn warthus o denau o ystyried y ffaith fod yr FBI ac eraill wedi rhybuddio y gallai rali Trump droi’n beryglus.

Jerry Hunter
Mwy
Prif Erthygl

Suzy neu Calum?

Arwyddocâd dewisiadau’r Ceidwadwyr Cymreig

Er eu bod o ddiddordeb angerddol i aelodau’r gwahanol bleidiau eu hunain, y caswir amdani yw nad yw canlyniadau’r gornestau mewnol a geir er mwyn dewis ymgeiswyr penodol ar gyfer gwahanol etholaethau yn tueddu i wneud llawer o wahaniaeth yn y pen draw. Yn sicr, ddim o ran rhagolygon etholiadol y pleidiau hynny. Ar y naill law, pan mae’r llanw gwleidyddol yn llifo i’r cyfeiriad cywir mae’n codi hyd yn oed yr ymgeiswyr mwyaf annhebygol ac annigonol i’r lan. (Henffych well, Virginia Crosbie AS!) Ond ar y llaw arall, os yw’r llanw ar drai yna bydd hyd yn oed yr ymgeiswyr mwyaf abl yn cael eu sgubo gan y llif i ebargofiant. Gydag ychydig iawn, iawn o eithriadau, rhagolygon y blaid sy’n cyfrif yn hytrach na rhinweddau neu safbwyntiau unrhyw ymgeisydd unigol.

Os yw hynny’n gyffredinol wir yng nghyd-destun etholaethau unigol, yna mae’n wirionedd dieithriad yn achos ymgeiswyr ar gyfer y seddau rhestr yn Senedd Cymru.

Richard Wyn Jones
Mwy

Samuel Milton Jones: Dyn y ‘Rheol Euraid’

Un o brofiadau mwyaf gwefreiddiol bywyd i mi ydi darganfod gwybodaeth newydd, ffresh am hanes, yn arbennig felly os ydi’r wybodaeth honno’n dadlennu hanes Cymro neu Gymraes sydd wedi cael effaith weddnewidiol ar gymdeithas. Yn ddiweddar, cyfeiriodd cyfaill o ysgolhaig fi at wybodaeth mewn rhifyn o’r cyfnodolyn Y Diwygiwr yn 1904. Adroddiad oedd y golofn ar angladd rhyfeddol oedd newydd ei gynnal yn ninas Toledo yn Ohio yn yr Unol Daleithiau.

Roeddwn i wedi dod ar draws Samuel Milton Jones yn rhywle rywdro ac wedi ei basio heibio gan feddwl mai dyma un Cymro arall oedd wedi codi ei bac a hwylio i America i wneud ei ffortiwn. Er mawr gywilydd imi, ar ôl chwilota mwy mi ddois o hyd i hanes gŵr arloesol a oedd ymhell o flaen ei amser, gŵr sy’n haeddu cael ei alw’n un o Ddemocratiaid Cymdeithasol pwysicaf hanes modern yr Unol Daleithiau.

Gari Wyn
Mwy

Cartrefi Mamau a Babanod

Os gwelsoch chi’r ffilm Philomena, mi fyddwch yn gyfarwydd â’r stori yma. Mae’r ffilm – gyda Judi Dench a Steve Coogan – yn seiliedig ar hanes gwir Philomena Lee, Gwyddeles a dreuliodd hanner can mlynedd yn ceisio dod o hyd i’r mab a aned iddi yn ei harddegau, ac a fabwysiadwyd yn fabi.

Wna i ddim datgelu’r stori i gyd i’r rhai ohonoch chi sydd heb weld y ffilm – dim ond eich paratoi i wylo dagrau’n lli.

‘Pennod dywyll, anodd a chywilyddus yn hanes Iwerddon’ – geiriau’r Taoiseach Micheál Martin ar 13 Ionawr. Roedd o’n annerch y Dáil y diwrnod ar ôl i’r adroddiad ar Gartrefi Mamau a Babanod gael ei gyhoeddi, ac yn cynnig ymddiheuriad cyhoeddus i bawb yr effeithiwyd arnynt. Dyma’r adroddiad diweddaraf i olrhain y ffyrdd amrywiol y cafodd merched a phlant y wlad hon eu cam-drin a’u hesgeuluso dros y blynyddoedd.

Y tro yma, deunaw o Gartrefi Mamau a Babanod, sydd wedi bod dan y chwyddwydr.

Bethan Kilfoil
Mwy
Materion y mis

Y ras i frechu

Mae breuddwyd y brechiad wedi ei gwireddu a’r gobaith y cawn ddychwelyd i ryw fath o normalrwydd ôl-bandemig bellach yn realiti. Mae’r brys byd-eang i ddatrys drwgeffeithiau pellgyrhaeddol Covid-19 wedi dangos beth sy’n bosibl gyda digon o arian, adnoddau ac ewyllys gwleidyddol.

Fel un o weithwyr rheng flaen y gwasanaeth iechyd, roeddwn i’n ddigon ffodus i dderbyn y brechiad cyntaf cyn diwedd 2020 (er i’m hapwyntiad ar gyfer yr ail frechiad gael ei ganslo’n ddisymwth ychydig ddyddiau’n ddiweddarach oherwydd newid ym mholisi’r llywodraeth). Roedd y profiad yn un emosiynol a deimlai fel trobwynt yn hynt yr haint i mi. Gorfoledd digon naturiol am wn i, o ystyried natur gythryblus y misoedd diwethaf.

Ond mae pob math o emosiynau eraill wedi mynd a dod yn y cwta bythefnos ers i’r nodwydd dreiddio i’m braich.

Catrin Elis Williams
Mwy
Darllen am ddim

Briw agored Brexit

Mae murlun ac arno’r geiriau ‘The Future is Europe’ yn sefyll ger fy nghartref ym Mrwsel. Heddiw, i mi, mae eironi brathog i’r geiriau. Nid yr Undeb Ewropeaidd mo dyfodol Cymru bellach wrth inni gefnu ar y sefydliad sydd wedi cyfoethogi ein bywydau ers bron i hanner canrif.

Daeth Ewrop yn ail gartref diwylliannol ac ysbrydol i’r Gymraes hon. Fe’m croesawyd â breichiau agored gan ddinasoedd Madrid, Lwcsembwrg a Brwsel lle bûm yn byw, a bydd darnau ohonof yn perthyn am byth i’r cilfachau hynny. Yr UE, a’r rhyddid llwyr i symud, astudio a gweithio yn ei gwledydd godidog, a hwylusodd y profiad. Yn naturiol, mae Brexit a’i rwystrau yn brifo.

Nid canu mawl yr UE na lambastio Brexit yw fy mwriad yma. Yn wir, er y darogan gwae, cafwyd cytundeb masnach mewn pryd gan ddod â’r cyfnod pontio i ben yn ddigon di-gythrwfl, ac mae Covid-19 yn llawer mwy o gysgod dros ein ffordd o fyw ar hyn o bryd. Ond, waeth beth oedd ein safiad ar Brexit, annoeth fyddai colli cyfle i fyfyrio ar ddiwedd cyfnod sydd wedi agor briw eger ar feinwe gwleidyddol a chymdeithasol ein cenedl, ac sy’n bygwth gadael craith barhaol ar ein democratiaeth a’n bri rhyngwladol.

Cafwyd cytundeb noswyl Nadolig a chonsensws ar y materion sydd wedi hollti barn ers misoedd, yn cynnwys trafnidiaeth, cyfraith a threfn, egni a physgodfeydd. Gall masnachu di-gwota a di-dariff barhau, gan esmwytho pryderon busnesau Cymru sy’n anfon 61% o’u hallforion i wledydd Ewrop. Ond does dim osgoi’r gwirionedd mai codi rhwystrau newydd a wna’r cytundeb ar ffurf datganiadau tollau dyrys a gwiriadau ar darddiad a diogelwch nwyddau ar y ffin. Gallai’r rhwystrau fod yn hoelen olaf yn arch rhai busnesau sydd eisoes yn gwegian dan effeithiau’r pandemig. 

Mared Gwyn

Cip ar weddill rhifyn Chwefror

Methiant trin prifysgolion fel busnesauEinir Young
Tsieina rymusLlion Iwan
Ffydd mewn athrawonDafydd Fôn Williams
Y byd cerdd a her y pandemigRian Evans
Croesawu cofiant Cymraeg i H.M. StanleyAled Gruffydd Jones
Cofio John Gwynfor JonesD. Huw Owen
Obsesiwn bod yn hapusBeca Brown

Mwy