Chwefror 2022 / Rhifyn 709

Pryd y daeth y Gymraeg i Ynys Prydain?

Ychydig cyn Nadolig 2021 cynigiodd darganfyddiadau DNA ateb newydd i’r cwestiwn uchod, un sydd wedi peri cryn benbleth i haneswyr, ieithyddion, ac archaeolegwyr fel ei gilydd.

Mae’n gwestiwn pwysig am fod yr iaith Gymraeg yn greiddiol i hunaniaeth y Cymry Cymraeg ers yr Oesoedd Canol. Y gred bryd hynny oedd mai hi oedd iaith gysefin Prydain, iaith a ddaethai i’r ynys wag hon gyda ffoaduriaid o Gaerdroea yn Nhwrci. Darfu am y myth hwnnw yn y 18g. pan welodd Edward Lhwyd fod y Gymraeg, y Gernyweg a’r Llydaweg yn perthyn i’r Wyddeleg ac i hen ieithoedd y Celtiaid cyfandirol. Yna, sylweddolodd Syr William Jones fod mamiaith Geltaidd y rheini’n disgyn o nainiaith goll, sef yr Indo-Ewropeg.

Cytuna pawb fod y gangen Geltaidd wedi ymwahanu oddi wrth yr Indo-Ewropeg wrth i’r nainiaith honno symud tua’r gorllewin a disodli ieithoedd hŷn. Ond pa mor bell yr aeth cyn i’r gangen Geltaidd ymwahanu? Mae tair damcaniaeth.

Patrick Sims-Williams
Mwy
Darllen am ddim

Beth aeth o’i le ar Yes Cymru?

Yma rhoddir y rhaniadau a’r ymgecru a oddiweddodd y mudiad ymgyrchu mwyaf grymus a welodd Cymru yn y ganrif hon yn eu cyd-destun Ewropeaidd hanesyddol.

Wrth yrru ar y lôn i Lŷn heibio’r Eifl a chyn cyrraedd y Ffôr, trowch i’r chwith yng Nglasfryn ac ar ôl pasio drwy Bencaenewydd a mynd heibio ysgol Llangybi a Thai’r Tlodion fe ddewch at ben uchaf y Lôn Goed. Ar y groesffordd mae arwydd wedi’i osod ar ffens. Arwydd syml wedi ei wneud â llaw, o natur naïf hyd yn oed. Paent coch a geiriau gwyn: YES CYMRU.

O’r llefydd mwyaf diarffordd i’r canolfannau poblog, profodd y mudiad dwf aruthrol yn 2020. Yes Cymru oedd y mudiad gwleidyddol a dyfodd gyflymaf ym Mhrydain. Llwyddodd hefyd i bontio rhwng y Cymry Cymraeg a’r di-Gymraeg. Mae sawl esboniad. Adwaith i Brexit a chenedlaetholdeb Seisnig yw’r un mwyaf cyffredin. Ond byddwn i’n dadlau bod Yes Cymru wedi deffro awydd ymysg y Cymry a fu ynghwsg ers cyfnod cynnar datganoli.

Dadleuai athronwyr fod y fath beth â meta-naratifau sy’n rhoi ystyr i’n dealltwriaeth o dueddiadau hir dymor. Math o stori ydi meta-naratif sy’n cyfiawnhau gweithredu gwleidyddol. Pen draw naturiol y meta-naratif ydi gwireddu proffwydoliaeth wedi ei seilio ar ryw gred drosgynnol. O Moses i’r Mab Darogan, yr un ydi’r patrwm.

Ers y 1960au o leiaf roedd y dehongliad hwnnw o wleidyddiaeth Cymru yn cyfiawnhau ac yn annog ymgyrchu dros Gymru a’r iaith. Ac fe weithiodd. A hynny’n syndod o dda. Oherwydd bod cenedlaethau o ymgyrchwyr wedi gweithredu ac aberthu, enillwyd deddfau iaith, sianel deledu, addysg Gymraeg, awdurdod datblygu, ac yn goron ar y cyfan, Senedd. ‘Myn Duw, mi a wn y daw’ canodd Dafydd Iwan. A myn Duw, fe ddaeth!

Gwion Owain
Darllen am ddim

Binj-wylio

Amser maith yn ôl yn fy arddegau, dwi’n cofio gwylio ffilm o’r enw Yanks efo fy ffrind Delyth Pync. Does gen i fawr o gof o’r ffilm ei hun (sy’n ymwneud â chriw o filwyr Americanaidd wedi’u gorsafu mewn tref yng ngogledd Lloegr yn ystod yr Ail Ryfel Byd) ond dwi yn cofio bod Delyth – nad oedd yn bync o ran natur, yn amlwg – wedi’i chyfareddu i’r fath raddau gan y ddrama ramantus nes ei bod yn gegrwth gan siom pan orffennodd y ffilm ar nodyn ansicr. Ar ôl i’r credydau olaf rowlio roedd hi’n dal i rythu ar y sgrîn, yn methu dallt pam na fyddai’r sylwebydd rhwng rhaglenni yn esbonio beth oedd wedi digwydd wedyn, er imi drio’i darbwyllo mai ffilm oedd hi yn hytrach na stori wir.

Erbyn heddiw, mewn oes pan mae cyfresi teledu wedi goddiweddyd ffilmiau o ran poblogrwydd, mae’r dyhead ysol hwnnw ymhlith gwylwyr i wybod be sy’n digwydd nesaf yn cael ei brocio a’i ddiwallu gan gyfresi sy’n aml yn mynd ymlaen am sawl ‘tymor’.

Y gyfres orau imi’i gweld yn ddiweddar oedd The Tourist ar BBC.

Elin Llwyd Morgan
Mwy

Cofio Penri Jones

Magwyd Penri Jones (1943– 2021) ym mhentref Llanbedrog, yn fab i’r Capten Evan Jones ac Alice Jones, oedd yn brifathrawes ysgol gynradd cyn priodi, y ddau o Eifionydd. A’i dad yn aml i ffwrdd ar y môr, roedd Penri’n fachgen ‘drygionus’ ond aeth ymlaen i Ysgol Ramadeg Pwllheli ac i’r Brifysgol ym Mangor i raddio yn y Gymraeg. Yno y gwnes ei gyfarfod, a ninnau’n cyd-letya yn Neuadd Reichel.

Roedd y 1960au cynnar yn gyfnod cyffrous a gobeithiol yn wleidyddol ac roedd Penri ar flaen y gad ym mhrotest Pont Trefechan a hefyd yn yr ymgyrch hir ac anodd i Gymreigio’r Coleg ar y Bryn. Ysgrifennodd bamffled ‘Y Welsh Not ar y Bryn’ a gwrthododd gofrestru yn ei ail flwyddyn. Hefyd bu’n plastro coridorau Seisnigaidd y coleg â’r sticeri ‘CYMRAEG!’ cyntaf erioed.

Ond nid dim ond statws yr iaith oedd yn bwysig i Penri.

Robat Gruffudd
Mwy

Cymdeithas groesawus?

Mae eleni yn 45 o flynyddoedd union ers i Jose Cifuentes gyrraedd Cymru. Gydag ef roedd ei gymar, ei compañera, Maria Cristina a’u merch fach flwydd oed. Roedd y teulu ar ffo o Chile ac yn dianc rhag unbennaeth greulon y Cadfridog Pinochet. A hwythau’n fyfyrwyr yn llawn delfrydiaeth a gobaith ar ddechrau’r 1970au pan etholwyd yr Arlywydd Salvador Allende a’i lywodraeth asgell-chwith flaengar yn eu mamwlad, erbyn 1973 – pan ddaeth coup milwrol Augusto Pinochet – roedd eu breuddwydion yn deilchion a’u bywydau hwy a miloedd ar filoedd o’u cyd-wladwyr mewn peryg oherwydd eu daliadau gwleidyddol. Roedd Jose a Cristina yn rhan o genhedlaeth ifanc o ymgyrchwyr, wedi eu cyffroi gan yr addewid o newidiadau a chyfiawnder cymdeithasol a oedd yn sylfaen i lywodraeth sosialaidd Allende; roedden nhw’n weithgar mewn cymunedau difreintiedig. Yn llygaid milain byddin Pinochet, fodd bynnag, roedden nhw a’u tebyg yn fygythiad i’r wladwriaeth, yn Gomiwnyddion, ac roedd yn rhaid eu cosbi. Ac yntau’n ddyn ifanc yn ei ugeiniau cafodd Jose ei garcharu yn Chile cyn llwyddo i adael y wlad a chael noddfa fel ffoadur gwleidyddol yn Abertawe yn 1977.

Catrin Evans
Mwy
Prif Erthygl

Y Ceidwadwyr ar ôl ‘Boris’

Wrth i mi roi hyn o eiriau ar glawr (19 Ionawr), mae’r wasg a’r cyfryngau cymdeithasol yn llawn dop o storïau a sibrydion sy’n dangos yn eglur fod Johnson bellach yn ymladd am ei einioes. Ond does wybod lle bydd y stori wedi cyrraedd erbyn i chi ddarllen hwn. Mae’r broses o geisio cael ’madael ar Brif Weinidog yn gallu bod yn un drofaus ac mae’n parhau’n bosibiliad real y gall Johnson oroesi’r argyfwng presennol. Fe gofiwch i Theresa May, a John Major o’i blaen, oroesi pleidleisiau hyder, ac roedden nhw ill dau mewn sefyllfaoedd gwannach na’r gŵr a lwyddodd i ennill mwyafrif braf i’w blaid yn etholiad cyffredinol 2019.

Wedi dweud hynny, hyd yn oed os yw Johnson yn llwyddo i lusgo ymlaen am ddeuddydd, deufis neu hyd yn oed ddwy flynedd arall, mae’n weddol eglur ein bod bellach yn cychwyn ar gyfnod newydd yng ngwleidyddiaeth y wladwriaeth hon. Hyd yn oed os llwydda Johnson i barhau i rygnu byw fel Prif Weinidog, mae oes ‘Boris’ – y gwleidydd adain dde boblyddol sydd wedi swyno cynifer ers cyhyd – ar ben.

Richard Wyn Jones
Mwy

Cip ar weddill rhifyn Chwefror

Diddymu hawliau dynol? – Emyr Lewis
Apêl Esperanto – Dafydd ab Iago
Mater o farn – gair am adolygwyr – Vaughan Hughes
Llofruddiaeth Ashling Murphy – Bethan Kilfoil
Gwinoedd Libanus – Shôn Williams
Anti Beti – Beca Brown

Mwy
Gwyddoniaeth

Disgwyl eiddgar am luniau o’r gofod

Un fantais o fod yng nghwmni pobl ifanc yw eu bod, o bryd i’w gilydd, yn ymgynghori â’u ffonau. Bendithiais frawd ‘bach’ fy merch yng nghyfraith wrth iddo fy ngoleuo ar lansiad hanesyddol Telesgop Gofod James Webb wrth iddo ddigwydd.

I bawb sydd â hanner diddordeb mewn gwyddoniaeth dros y 30 mlynedd diwethaf, bu lluniau anhygoel Telesgop Gofod Hubble o ryfeddodau’r bydysawd yn bleser os nad yn addysg bur. Heb sôn am angen anthropomorffig bron yr Hubble i wisgo sbectol i gywiro’i olwg! Ond ers dros 15 mlynedd bu aros mawr am ei olynydd. Bu cryn oedi, ac yn 2011 pleidleisiodd y pwyllgor cyllid perthnasol i ddileu’r prosiect oherwydd ei gost gynyddol. Ond erbyn diwedd y flwyddyn honno penderfynodd Cyngres yr Unol Daleithiau barhau â’r cynllun. A bellach, ar gost o ryw $10 biliwn, ni fedrwn ond dychmygu nerfusrwydd y miloedd a oedd ynghlwm â’r gwaith wrth i fotwm tanio’r roced (Ewropeaidd) Ariane 5 gael ei danio ar ddydd Nadolig yn Kourou, Guyane.

Deri Tomos
Mwy
Celf

Paent, tir a chof - holi Gareth Hugh Davies

Er bod yr artist wedi defnyddio alcyd er mwyn prysuro’r sychu, mae’r paent olew’n dal yn wlyb ar ambell lun yn arddangosfa ddiweddaraf Gareth Hugh Davies. Ac er yr amser ychwanegol y cafodd ei dreulio yn y stiwdio oherwydd y pandemig, yn sgil gohirio’r arddangosfa yn Oriel Myrddin tan eleni, bu’r artist yn gweithio tan yr unfed awr ar ddeg cyn cyflwyno’r paentiadau. ‘Obsesiwn’ yw ei ddisgrifiad ef ynglŷn â’i ddycnwch. Ond ar ôl cludo’r gwaith i’r oriel yng Nghaerfyrddin, ildiodd y cyfan i’w gydweithwyr a nhw benderfynodd sut i osod yr arddangosfa. Os yw sawl paentiad ynghudd yn y gofod storio yno, mae’r artist wrth ei fodd â’r detholiad terfynol. Wedi’r cwbl, prin fod modd i’r artist werthfawrogi ei waith ei hun pan fo’r canfasau wedi’u stacio a’r llyfrau braslunio wedi’u cadw mewn blychau yng ngofod cyfyng ei stiwdio yn ei gartref ym Milo, Gors-las.

Robyn Tomos
Mwy