Chwefror 2022 / Rhifyn 709

Er bod yr artist wedi defnyddio alcyd er mwyn prysuro’r sychu, mae’r paent olew’n dal yn wlyb ar ambell lun yn arddangosfa ddiweddaraf Gareth Hugh Davies. Ac er yr amser ychwanegol y cafodd ei dreulio yn y stiwdio oherwydd y pandemig, yn sgil gohirio’r arddangosfa yn Oriel Myrddin tan eleni, bu’r artist yn gweithio tan yr unfed awr ar ddeg cyn cyflwyno’r paentiadau. ‘Obsesiwn’ yw ei ddisgrifiad ef ynglŷn â’i ddycnwch. Ond ar ôl cludo’r gwaith i’r oriel yng Nghaerfyrddin, ildiodd y cyfan i’w gydweithwyr a nhw benderfynodd sut i osod yr arddangosfa. Os yw sawl paentiad ynghudd yn y gofod storio yno, mae’r artist wrth ei fodd â’r detholiad terfynol. Wedi’r cwbl, prin fod modd i’r artist werthfawrogi ei waith ei hun pan fo’r canfasau wedi’u stacio a’r llyfrau braslunio wedi’u cadw mewn blychau yng ngofod cyfyng ei stiwdio yn ei gartref ym Milo, Gors-las.

Yma rhoddir y rhaniadau a’r ymgecru a oddiweddodd y mudiad ymgyrchu mwyaf grymus a welodd Cymru yn y ganrif hon yn eu cyd-destun Ewropeaidd hanesyddol.

Wrth yrru ar y lôn i Lŷn heibio’r Eifl a chyn cyrraedd y Ffôr, trowch i’r chwith yng Nglasfryn ac ar ôl pasio drwy Bencaenewydd a mynd heibio ysgol Llangybi a Thai’r Tlodion fe ddewch at ben uchaf y Lôn Goed. Ar y groesffordd mae arwydd wedi’i osod ar ffens. Arwydd syml wedi ei wneud â llaw, o natur naïf hyd yn oed. Paent coch a geiriau gwyn: YES CYMRU.

O’r llefydd mwyaf diarffordd i’r canolfannau poblog, profodd y mudiad dwf aruthrol yn 2020. Yes Cymru oedd y mudiad gwleidyddol a dyfodd gyflymaf ym Mhrydain. Llwyddodd hefyd i bontio rhwng y Cymry Cymraeg a’r di-Gymraeg. Mae sawl esboniad. Adwaith i Brexit a chenedlaetholdeb Seisnig yw’r un mwyaf cyffredin. Ond byddwn i’n dadlau bod Yes Cymru wedi deffro awydd ymysg y Cymry a fu ynghwsg ers cyfnod cynnar datganoli.

Dadleuai athronwyr fod y fath beth â meta-naratifau sy’n rhoi ystyr i’n dealltwriaeth o dueddiadau hir dymor. Math o stori ydi meta-naratif sy’n cyfiawnhau gweithredu gwleidyddol. Pen draw naturiol y meta-naratif ydi gwireddu proffwydoliaeth wedi ei seilio ar ryw gred drosgynnol. O Moses i’r Mab Darogan, yr un ydi’r patrwm.

Ers y 1960au o leiaf roedd y dehongliad hwnnw o wleidyddiaeth Cymru yn cyfiawnhau ac yn annog ymgyrchu dros Gymru a’r iaith. Ac fe weithiodd. A hynny’n syndod o dda. Oherwydd bod cenedlaethau o ymgyrchwyr wedi gweithredu ac aberthu, enillwyd deddfau iaith, sianel deledu, addysg Gymraeg, awdurdod datblygu, ac yn goron ar y cyfan, Senedd. ‘Myn Duw, mi a wn y daw’ canodd Dafydd Iwan. A myn Duw, fe ddaeth!

Magwyd Penri Jones (1943– 2021) ym mhentref Llanbedrog, yn fab i’r Capten Evan Jones ac Alice Jones, oedd yn brifathrawes ysgol gynradd cyn priodi, y ddau o Eifionydd. A’i dad yn aml i ffwrdd ar y môr, roedd Penri’n fachgen ‘drygionus’ ond aeth ymlaen i Ysgol Ramadeg Pwllheli ac i’r Brifysgol ym Mangor i raddio yn y Gymraeg. Yno y gwnes ei gyfarfod, a ninnau’n cyd-letya yn Neuadd Reichel.

Roedd y 1960au cynnar yn gyfnod cyffrous a gobeithiol yn wleidyddol ac roedd Penri ar flaen y gad ym mhrotest Pont Trefechan a hefyd yn yr ymgyrch hir ac anodd i Gymreigio’r Coleg ar y Bryn. Ysgrifennodd bamffled ‘Y Welsh Not ar y Bryn’ a gwrthododd gofrestru yn ei ail flwyddyn. Hefyd bu’n plastro coridorau Seisnigaidd y coleg â’r sticeri ‘CYMRAEG!’ cyntaf erioed.

Ond nid dim ond statws yr iaith oedd yn bwysig i Penri.

Wrth i mi roi hyn o eiriau ar glawr (19 Ionawr), mae’r wasg a’r cyfryngau cymdeithasol yn llawn dop o storïau a sibrydion sy’n dangos yn eglur fod Johnson bellach yn ymladd am ei einioes. Ond does wybod lle bydd y stori wedi cyrraedd erbyn i chi ddarllen hwn. Mae’r broses o geisio cael ’madael ar Brif Weinidog yn gallu bod yn un drofaus ac mae’n parhau’n bosibiliad real y gall Johnson oroesi’r argyfwng presennol. Fe gofiwch i Theresa May, a John Major o’i blaen, oroesi pleidleisiau hyder, ac roedden nhw ill dau mewn sefyllfaoedd gwannach na’r gŵr a lwyddodd i ennill mwyafrif braf i’w blaid yn etholiad cyffredinol 2019.

Wedi dweud hynny, hyd yn oed os yw Johnson yn llwyddo i lusgo ymlaen am ddeuddydd, deufis neu hyd yn oed ddwy flynedd arall, mae’n weddol eglur ein bod bellach yn cychwyn ar gyfnod newydd yng ngwleidyddiaeth y wladwriaeth hon. Hyd yn oed os llwydda Johnson i barhau i rygnu byw fel Prif Weinidog, mae oes ‘Boris’ – y gwleidydd adain dde boblyddol sydd wedi swyno cynifer ers cyhyd – ar ben.