Chwefror 2023 / Rhifyn 721

Enillodd y nofel ryfeddol Pigeon lu o wobrau i’r awdur Alys Conran: Llyfr y Flwyddyn (Saesneg) 2017, gwobr Barn y Bobl a’r wobr Ffuglen. Ac yn awr, addasiad newydd sbon danlli ohoni – Pijin/Pigeon – gan Bethan Marlow fydd taith wanwyn Theatr Genedlaethol Cymru a Theatr Iolo.

Stori am ddod i oed ydi’r nofel, ac am y cyfeillgarwch rhwng bachgen a elwir Pigeon a merch o’r enw Iola ac fel y mae digwyddiadau ysgytiol yn troi eu byd â’i ben i lawr. Y cyfnod yw’r 1990au cynnar a’r lleoliad yw hen bentref chwarelyddol yn y gogledd.

Hon oedd nofel gyntaf Alys, a gofynnais iddi a oedd wedi ystyried ei haddasu ar gyfer y llwyfan ei hun.

‘Na, dwi’n licio creu petha o’r dechra,’ meddai. ‘Y cyffro yna wrth ddarganfod stori a chymeriadau newydd. Does gen i ddim awydd ail-greu rhywbeth dwi wedi’i orffen yn barod mewn ffurf arall…’

Ystrydeb bellach yw honni ein bod yn byw yn ‘oes aur’ rhywbeth neu’i gilydd. Bid a fo am hynny, rydym yn sicr yn byw mewn cyfnod toreithiog yn hanes y nofel Gymraeg. Nid felly y bu hi.

I gryn nifer o’n cyndeidiau Anghydffurfiol, ‘ffugchwedl’ oedd y nofel – peth Seisnig neu, gwaeth fyth, Ffrengig. Yn lle afradloni oriau ar y fath storïau ffansïol, anogid y Cymry i droi at yr Ysgrythur Lân neu gofiannau hoelion wyth y pulpud Cymraeg. Eironi hyn oll, fel y nododd yr Athro John Rowlands, oedd mai’r nofel oedd ‘y ffurf a chwiliai am y gwir’. Ymdrech oedd hi i dorri’n rhydd o lyffetheiriau’r traddodiadau llenyddol a barddol, a chynnig llun o fywyd fel roedd e. Yr hyn a wnâi arloeswyr y nofel Gymraeg, fel Daniel Owen yn anad neb, oedd dal drych at eu cymdeithas. Ac yn Gŵr Pen y Bryn yn 1923, aeth Edward Tegla Davies – ‘Tegla’ i bawb – ati i geisio dangos bywyd ‘enaid cyffredin’ a oedd yn byw trwy un o gyfnodau mwyaf cythryblus hanes Cymru yn y cyfnod: Rhyfel Degwm y 1880au.

Yn gyfreithiol nid yw datganoli wedi erydu sofraniaeth seneddol San Steffan. Yn ôl Cyfarwyddwr Canolfan Llywodraethiant Cymru, mae cyfres o lywodraethau’r Deyrnas Unedig, dros y blynyddoedd diwethaf, wedi bod wrthi’n lleihau grymoedd yr Alban a Chymru. Ymateb i hynny yw’r ymchwil i ffyrdd o ddiogelu datganoli.

O’r cychwyn cyntaf – ers y dyddiau hynny ddiwedd y 19g. pan oedd gwŷr fel Tom Ellis a Lloyd George yn breuddwydio am yr hyn a elwid bryd hynny’n ymreolaeth – bu tensiwn wrth wraidd yr ymdrech i sicrhau datganoli i gyrion Celtaidd y wladwriaeth Seisnig.

Ar y naill law, mae datganolwyr, erioed, wedi rhagweld sefydlu senedd-dai a llywodraethau i ni’r cenhedloedd bychain fel newid di-droi’n-ôl yn natur y drefn wleidyddol. Ar y llaw arall, mae amddiffynwyr y status quo wedi mynnu nad oes modd ildio egwyddor ganolog y traddodiad cyfansoddiadol Seisnig, sef ‘sofraniaeth seneddol’. Dyma egwyddor sy’n sicrhau, wrth gwrs, na all datganoli fyth gael ei ystyried yn barhaol gan y byddai mwyafrif syml yn Nhŷ’r Cyffredin (lle mae oddeutu 85% o’r aelodau’n cynrychioli etholaethau Seisnig) wastad yn ddigon i ddiddymu popeth a enillwyd, a hynny dros nos.

Yn y pen draw, pan enillodd y datganolwyr eu buddugoliaeth fawr ddiwedd yr 20g., fe wnaethpwyd hynny ar sail yr hyn y gellid ei ystyried yn amwysedd bwriadol.

Ar y gwastad cyfreithiol, fe sicrhawyd bod y ddeddfwriaeth a sefydlodd seneddau a llywodraethau Cymru a’r Alban yn cynnwys ffurf ar eiriau sy’n datgan yn blwmp ac yn blaen fod San Steffan yn parhau i fod â’r hawl i ddeddfu ynglŷn â’r holl faterion hynny a ddatganolwyd. Roedd y datganiadau hyn o barhad perthnasedd sofraniaeth seneddol yn tanlinellu grym y wireb honno a gysylltir ag Enoch Powell: power devolved is power retained.

Er ei bod hi’n fis Chwefror, mae’r golofn hon yn dechrau yn y cyfnod hwnnw rhwng y Nadolig a’r Calan. Dyw diwrnod yr addunedau mawr – rhai amhosib eu gwireddu gan mwyaf – ddim hyd yn oed wedi cyrraedd eto, ond rwyf wedi addo i mi fy hun y byddaf yn dechrau ar y ‘bywyd newydd’ yn gynnar eleni; yn manteisio ar gyfnod o’r gwaith ac anrhegion ’Dolig ‘meddylgar’, fel esgidiau rhedeg, i roi hwb i’m harferion cadw’n heini. Mae’n fore perffaith o aeaf ar ddiwedd blwyddyn – yn oer gyda haul gwanllyd ac awyr las. Eto i gyd rwy’n fy nghael fy hun yn gyndyn i godi o ’ngwely a chlymu careiau’r esgidiau newydd – a’r radio sydd ar fai.

Rwyf wedi cydnabod o’r blaen yn y golofn hon fy hoffter o’r cyfrwng, ac yn enwedig darllediadau newyddion, ond mae’r testun sy’n dwyn fy sylw y bore hwn yn un annisgwyl a dweud y lleiaf, sef trafodaeth am garthion dynol.