Ebrill 2020 / Rhifyn 687

Dydd Sadwrn braf oedd hi, drannoeth y penderfyniad i gau tafarndai a bwytai Cymru. Ond roedd Gwynedd ar agor o hyd, mae’n rhaid, oherwydd mi ges i wybod trwy alwad ffôn fod yna ‘gannoedd o geir wedi bod ar draeth Morfa Bychan heddiw’. Gallwn weld ar y teledu fod cannoedd hefyd wedi parcio wrth droed yr Wyddfa, ac at hynny roedd y siopau’n llawn ymwelwyr.

Erbyn imi fynd am sbin i draeth Morfa i gael golwg fy hun, roedd hi’n hwyrhau brynhawn Sul, ond roedd 62 o foduron yno o hyd. Cyfrifais hwy’n stribedyn ar hyd y traeth: ceir bach efo teuluoedd yn eistedd ar eu pennau, motor homes a phawb yn llowcio hufen iâ, Range Rovers a ffrindiau’n chwerthin ac yn chwarae pêl. Daeth ci a neidio arnaf. Gofynnais i’r teulu gymryd mwy o ofal. Dywedodd y tad wrthyf am siarad Saesneg.

Diwrnod arferol arall felly ar lan y môr yn Eifionydd. ‘Stay at home to stay safe’, meddai Boris Johnson. Ond mae’n amlwg nad yw rheolau felly’n cyfrif yng nghefn gwlad Cymru. Maes chwarae anferth ydym ni, a naw wfft i iechyd pobl leol.

Mi fydd Cymru’n wynebu dyddiau gyda’r anoddaf yn ei hanes gyda’r coronafirws. Mae ein poblogaeth yn hen, yn dlawd ac yn ôl-ddiwydiannol (ac felly â graddfa uchel o salwch hirdymor), ac mae ein gwasanaeth iechyd yn gwegian ers blynyddoedd. Mae poblogaeth yr ardaloedd twristaidd glan môr yn hynod oedrannus. Synnwn i ddim pe bai hanner pobl Morfa Bychan dros eu trigain. Roedd angen gweithredu llym, di-oed er mwyn gwarchod pobl leol.

Ni fydd rhwystro twristiaeth yn ddigon i atal lledaeniad yr aflwydd. Mae Covid-19 yn cylchdroi ymhlith Cymry yng Ngwynedd ers sawl wythnos, a bu o leiaf un farwolaeth yma. Gall synio am yr haint fel firws ymwelwyr ein dallu i’r ffaith ei fod yma eisoes.

Agorwyd ysgol uwchradd newydd sbon yn Llangefni yn 1953. Roedd yn amlwg mai bwriad yr awdurdodau oedd llenwi’r sefydliad hwnnw â gwaed newydd – pobl o’r tu allan i Ynys Môn. E. D. Davies a benodwyd yn brifathro, Ernest Zobole yn athro Celf, Bobi Jones i ddysgu’r Gymraeg, a Gwilym Prichard yn athro Crefft. Roedd Gwilym, a hanai o Lanystumdwy, wedi cymhwyso fel athro celf yn y Coleg Normal cyn mynd ymlaen i arbenigo mewn crochenwaith a gwehyddu yng Ngholeg Celf Birmingham. Yn ystod ei arhosiad yn Birmingham y priododd â’r artist Claudia Williams, ac y ganwyd mab iddyn nhw. Ceri oedd y mab hwnnw. Daeth y teulu i fyw i Langefni a rhentu fflat bychan uwchben Siop Bapur Guest ar y Stryd Fawr cyn symud i dŷ cyngor newydd ar stad Pencraig oddi ar lôn Penmynydd.

‘Dwi’n cofio Pencraig yn iawn,’ meddai Ceri, ‘a dwi’n cofio siâp Melin y Graig, Llangefni, yn glir. Mae gen i gof eithriadol am siapiau. Dwi wedi defnyddio’r siâp hwnnw mewn nifer o beintiadau.’

Y gwir amdani yw na fu gennyf erioed lai o awch ysgrifennu am wleidyddiaeth. Mae’r cyfan yn ymddangos mor bitw a bychan yn wyneb yr anhrefn a’r pryder enbyd a grëwyd gan ymddangosiad ein pla cyfoes, Covid-19.

Rwy’n ysgrifennu hyn o eiriau a minnau’n ‘gaeth’ mewn cwarantîn yn Norwy wedi imi gyrraedd y wlad hon o fan lle mae’r haint wedi gafael, sef, wrth gwrs, Prydain. Fel y siarsiwyd fi gan y milwyr a oedd yn disgwyl i holi pob tramorwr a gyrhaeddai faes awyr Oslo, bydd yn rhaid imi aros yma am bythefnos – mwy os bydd unrhyw arwyddion o gwbl fod yr haint wedi cael gafael ynof innau. Dim ond wedyn y gallaf gael cysylltiad uniongyrchol hefo fy nheulu. Ond ar wahân i ychydig o unigrwydd a diflastod, nid oes gennyf unrhyw le o gwbl i gwyno.