Teimlad fod merched sy’n ysgrifennu ym myd y theatr Gymraeg yn ‘anweledig’ a ysgogodd Sera Moore Williams i fynd ati greu ei chyfrol Theatr Y Gymraes. Fel darlithydd Theatr a Drama ym Mhrifysgol De Cymru, bu’n boenus ymwybodol ers blynyddoedd o’r prinder dybryd o waith llwyfan cyhoeddedig gan ferched a’r prinder hefyd o ysgrifennu academaidd am eu cyfraniad digamsyniol at y theatr Gymraeg. Yn wir, mae’n awgrymu yn rhagair ei chyfrol fod y sefyllfa’n enghraifft o’r hyn y mae ysgolheigion ffeministaidd yn ei ddisgrifio fel cyfraniad merched at fyd y ddrama a pherfformio yn cael ei ‘ysgrifennu allan’ o hanes a’i ‘osod ar yr ymylon yn ddiwylliannol’.
Ebrill 2021 / Rhifyn 699
Dyma’r newyddion – datblygiadau yn y wasg Gymreig
Does yna ddim drwg nad yw’n dda i rywun. Mae hynny’n wir hyd yn oed am bla dieflig Covid-19. Wrth gwrs mae marwolaeth 5,500 yn drychineb ac mi gymer flynyddoedd i greithiau’r pandemig a’r cyfnod clo gilio. Ond o safbwynt y wasg, codwyd proffil Cymru yn Brydeinig a daeth mwy yn ymwybodol o’n bodolaeth ac o fodolaeth y Senedd. Yn ogystal â hynny cynyddodd y diddordeb mewn newyddion a daeth dau wasanaeth newydd sbon danlli i fodolaeth yng Nghymru.
Adeg Gŵyl Dewi y ganwyd The National a Herald.Wales. Gwasanaeth newyddion ar-lein ydi’r ddau er bod The National wedi cyhoeddi papur print fel swfenîr efo’r rhifyn cyntaf. Mae’r Herald yn dweud ei fod o blaid annibyniaeth i Gymru a’r National yn amhleidiol. Yn ddiddorol, mae chwaer bapur y National yn yr Alban o blaid annibyniaeth yno.
Eifion Glyn
Pam bod rhaid ‘g’neud ffys’
Mae trio sgwennu am hanes Sarah Everard, y gwylnosau a ddilynodd ei llofruddiaeth a’r ymateb amrywiol i hynny i gyd yn teimlo’n debyg i drio sgwennu am #MeToo pan oedd yr ymgyrch honno yn ei hanterth. Dwi’n cofio pendroni’n hir uwch fy ngholofn yn y cyfnod yna: be ydw i isio’i ddweud; faint ydw i isio’i ddweud; ydw i wir isio’i ddweud o, a sut ydw i’n ei ddweud o heb bechu yn erbyn y dynion hynny sy’n dewis gweld y drafodaeth fel ymosodiad personol arnyn nhw? ’Ta ydio’n haws jest peidio deud dim byd o gwbwl? Eto?
Dwi’n cofio, yn y diwedd, sgwennu colofn oedd yn driw i’r hyn dwi’n credu ynddo fo ond nad oedd yn mynd i unrhyw fanylion personol am nad o’n i isio ‘mynd i fanna’.
Dwi’n teimlo’n union yr un fath eto am y golofn yma.
Beca Brown
Cofio Hywel Francis – y ‘Rhyngwladolwr Cymreig’
‘Gwell yw Caru’r Ddaear Gyfan’. Geiriau’r bardd Elfed ar faner cyfrinfa’r glowyr ym mhwll glo Rhif 1 yr Onllwyn. Maent yn ein helpu i ddeall bywyd Hywel Francis, a fu farw ym mis Chwefror, a’i gyfraniad aruthrol at fywyd ei genedl.
Yn Aelod Seneddol Llafur Aberafan o 2001 hyd 2015, roedd Hywel yn eiriolwr cryf ar ran y cymunedau dosbarth gweithiol y bu’n eu cynrychioli. Roedd ei sosialaeth yn gyfuniad o safbwyntiau cymunedol a rhyngwladol. Fel cadeirydd y Pwyllgor Materion Cymreig a’r Cydbwyllgor ar Iawnderau Dynol yn San Steffan amlygodd ei fedr, ei gynhesrwydd a’i grebwyll gwleidyddol, a phe bai Llafur wedi ennill etholiad cyffredinol 2010 hawdd y gellid dychmygu Hywel yn Ysgrifennydd Gwladol Cymru yng nghabinet Gordon Brown. O’i holl orchestion seneddol, mae’r un yr oedd yn fwyaf balch ohoni yn deillio o’i yrfa mewn addysg oedolion a’i deulu cariadus ei hun. Roedd ei fesur preifat, a ddaeth yn ddeddf yn 2004, yn sicrhau cyfleoedd addysg a hyfforddiant i ofalwyr di-dâl.
Rob Humphreys
Arafwch y rhaglen frechu yn Iwerddon
Dwi’n siŵr bod y rhan fwyaf ohonoch chi sy’n darllen hwn wedi cael o leiaf eich brechiad cyntaf yn erbyn Covid-19, os nad eich ail frechiad. Mae’n stori gwbl wahanol yma yn Iwerddon. Fydda i – a phobl ganol oed eraill – ddim yn cael brechiad tan ganol yr haf. Os na fydd rhwystrau pellach… O’i gymharu â’r dosbarthiad cyflym ac effeithiol o’r brechlyn yng Nghymru, ac yng ngwledydd eraill Prydain, mae’r broses yn Iwerddon wedi bod yn araf ac yn drafferthus.
Yn ddigon eironig, Gwyddeles oedd y person cyntaf yn y byd (ar wahân i bobl mewn treialon meddygol) i gael ei brechu yn erbyn Covid. Ar 8 Rhagfyr, roedd y camerâu i gyd yn bresennol yn Ysbyty’r Brifysgol, Coventry, i recordio Margaret Keenan, a oedd yn 90 oed ac yn dod yn wreiddiol o Enniskillen, Fermanagh, yn derbyn brechlyn Pfizer. Efallai fod y ffaith mai o Ogledd Iwerddon yr oedd hi’n hanu yn argoel o sut y byddai pethau’n datblygu.
Bethan Kilfoil
Darllen am ddim
Yr etholiad a’r argyfwng-ar-ôl-yr-argyfwng
Gan gymryd eich bod yn byseddu copi papur o’r cylchgrawn wrth ddarllen hwn, cwta fis sydd yna bellach cyn cynnal y chweched etholiad ar gyfer ein deddfwrfa genedlaethol. Yr etholiad cyntaf ers i’r ddeddfwrfa honno ddechrau cael ei galw wrth ei henw cywir, sef Senedd Cymru.
Wrth reswm, fe fydd pob math o elfennau diddorol i ymgyrch yr wythnosau nesaf a’r canlyniad fydd yn deillio ohono. Dyma’r etholiad cyntaf ers i’r etholfraint gael ei hymestyn i bobl ifanc 16 a 17 mlwydd oed. Hwn hefyd fydd yr etholiad cyntaf ers i bwerau trethu ystyrlon gael eu datganoli. Pa wahaniaeth – os o gwbl – a wnaiff y datblygiadau hyn i natur yr ymgyrch a phenderfyniadau pleidleisio’r etholwyr?
Bydd ffawd arweinwyr y gwahanol bleidiau’n ddiddorol odiaeth hefyd. Sut, er enghraifft, y bydd y Prif Weinidog Mark Drakeford yn dygymod â’r her o gyfuno ymgyrchu gyda’r busnes caled a llethol o flinedig o lywodraethu yng nghyfnod pla? A glywn fwy gan hen-arweinydd-newydd y Torïaid, Andrew R.T. Davies, na dwndwr yr hen ddyn blin, sef y cywair a fabwysiadwyd ganddo ers i’w ragflaenydd orfod ymddiswyddo mor ddisymwth? Wedyn dyna ichi Adam Price. Mae ei ddoniau’n hysbys. Go brin fod ’na unrhyw un o’i genhedlaeth yn cystadlu ag ef o ran ei allu fel siaradwr ac ymgyrchydd. Eto fyth, mae angen doniau eraill i arwain plaid wleidyddol: y gallu i ddyfarnu a chyfannu; parodrwydd i rannu cyfrifoldebau a dylanwad gydag eraill. Bydd gwell syniad o’r hanner gennym am hyd a lled Adam yr arweinydd erbyn canol mis Mai.
Richard Wyn Jones
Cip ar weddill rhifyn Ebrill
Adfywiad calonogol er gwaethaf y siom ym Mharis – IOLO AP DAFYDD ar dymor diweddaraf tîm rygbi Cymru
Amser dileu’r Dreth Gyngor? – CIAN SIÔN yn edrych ar ein dull o ariannu gwasanaethau lleol
Dyfodol cefn gwlad wedi Brexit – ymateb GARETH WYN JONES a TIM JONES i’r Papur Gwyn ar Amaeth
Yr UE yn ochri â Sbaen yn erbyn Catalwnia? – y diweddaraf gan ein gohebydd Ewrop DAFYDD AB IAGO
Llythyr oddi wrth y Cwîn – Liz, gyda chymorth GARETH MILES
Brolio brechlynnaidd – cadwch eich hunluniau, meddai ELIN LLWYD MORGAN
Pentref Celf – DYLAN HUW sy’n croesawu bywiogrwydd newydd y gymuned gelfyddydol ar-lein
Teledu
Cofleidio perygl
Mae ’na gyfres ddrama newydd ar S4C, sef Bregus, gyda Hannah Daniel yn y brif ran. Stori Ellie yw hi, menyw sy’n ymddangos yn llwyddiannus; mae hi’n llawfeddyg medrus, mae’n briod, mae ganddi deulu a chylch ffrindiau da, ac felly mae ganddi bopeth mewn bywyd, neu o leia popeth y dylai menyw fod isie. Yntife? Felly pam mae hi’n datod a dadfeilio o flaen ein llygaid ni? Mae’r gyfres hon yn darlunio cymhlethdod y bywyd mewnol benywaidd. Pa mor dywyll y gall y bywyd hwnnw fod? Yn union fel y bywyd mewnol gwrywaidd yw’r ateb, ond nad y’n ni’n dueddol o ddefnyddio’r un ffon fesur wrth drafod menywod, ydyn ni? ‘Beth sy’n bod arni?’ medden ni. Achos mae’n rhaid bod rhywbeth yn bod arni – oni ddylai hi fod yn hapus, yn fodlon ei byd? Beth yw ei phroblem hi? Dydw i ddim am gamu ymhellach i gors disgwyliadau cymdeithas o fenywod, wy’n teimlo’n rhy grac i wneud hynny yn sgil digwyddiadau diweddar.
Elinor Wyn Reynolds