Ebrill 2022 / Rhifyn 711

Niwtral – ond ddim yn hollol niwtral

Ym mis Ionawr eleni pan oedd milwyr Rwsia yn ymgasglu yn fygythiol ar ffin Wcráin, a phan oedd Pŵtin yn gwadu bod ganddo unrhyw fwriad o ymosod, cafwyd gwrthdrawiad bach diplomyddol rhwng Rwsia ac Iwerddon. Roedd llongau arfog Rwsia ar eu ffordd i’r dyfroedd sydd i’r de-orllewin o arfordir Iwerddon er mwyn cynnal ymarferiadau milwrol.

Roedd yna ddau reswm dros bryderu am yr ymarferiadau. Yn gyntaf, o safbwynt NATO a’r Gorllewin, mae’r rhan yma o Fôr Iwerydd yn arwyddocaol oherwydd bod yna geblau neu wifrau strategol bwysig o dan y môr sy’n cario data rhwng Ewrop a’r Unol Daleithiau. Yn ôl sylwebyddion arbenigol, pwrpas cudd ymarferiadau Rwsia oedd ysbïo neu hyd yn oed amharu ar y gwifrau hynny.

Yr ail destun pryder oedd bod yr ardal benodol hon o’r Iwerydd yn rhan o ddyfroedd pysgota Iwerddon. Wrth gwrs, gwylltiodd hynny’r pysgotwyr. Nid yn unig fe fydden nhw’n cael eu rhwystro rhag pysgota yn ystod yr ymarferiadau, ond byddai tanio arfau yn tarfu ar y pysgod ac o bosib yn gwneud niwed ecolegol tymor hir.

Bethan Kilfoil

Mwy

Darllen am ddim

Mae’r werin Gymreig yn fyw o hyd!

Er gwaethaf pob tystiolaeth i’r gwrthwyneb rydym ni’n parhau i lynu’n gyndyn wrth y gred gyfeiliornus mai ethos gwerinol neu ddosbarth gweithiol sy’n nodweddu’r Cymry hyd y dydd heddiw.

Dyma i chi gwestiwn: pwy oedd y gwleidydd diwethaf i gyfeirio at ‘Werin Cymru’ mewn cyd-destun gwleidyddol cyfoes?

Efallai fy mod yn cyfeiliorni, ond rwy’n tybio mai’r ateb yw Paul Murphy a hynny yng nghynhadledd y Blaid Lafur Gymreig yn ôl yn y flwyddyn 2000.

Y cyd-destun ar gyfer ei sylwadau oedd yr ymdrech (lwyddiannus) i ailfrandio’r Blaid Lafur yng Nghymru fel ‘Llafur Cymru’ neu Welsh Labour ar ôl yr etholiad cyntaf i’r Cynulliad Cenedlaethol a chyfnod trychinebus Alun Michael fel arweinydd y blaid yng Nghymru. Wrth geisio darbwyllo etholwyr Cymru fod Llafur – gyda Rhodri Morgan bellach wrth yr awenau – yn deall eu dyheadau, honiad Murphy oedd bod ei blaid ef yn parhau i fod yn ‘Blaid Gwerin Cymru’. Roedd y ffaith ei fod wedi defnyddio’r union eiriad (Cymraeg) yma’n gwneud ei ddatganiad hyd yn oed yn fwy trawiadol. Wedi’r cyfan, roedd Murphy nid yn unig yn Ysgrifennydd Gwladol ar y pryd. Fo hefyd oedd trysorydd yr Ymgyrch Na adeg refferendwm 1979.

Ond ar wahân i ambell enghraifft o’r fath, go brin y clywyd unrhyw wleidydd yn cyfeirio at Werin Cymru nid yn unig ers dau ddegawd, ond ers hanner canrif a mwy. Tra mae’r term yn parhau’n ddefnyddiol i’r haneswyr a’r beirniaid llenyddol hynny sydd am geisio deall ac egluro teithi meddwl Cymry Oes Fictoria, mae unrhyw sôn am y Werin yn y cyd-destun gwleidyddol cyfoes yn ymddangos fel anacronistiaeth lwyr. Mae’r un peth yn wir, i raddau helaeth iawn, am y cysyniad o ddosbarth gweithiol Cymreig.

Richard Wyn Jones

Darllen am ddim

Teledu

Taith sy’n fwy na thaith

Pam ddylen i wylio Iaith ar Daith? Dydw i ddim yn ddysgwr. ’Sdim ishe taith arna i. Spoiler: mae’r brawddegau hyn yn gelwydd.

Bant â fi ’te. Mae’r gyfres yn gefeillio rhywun reit enwog sydd am ddysgu Cymraeg gyda rhywun arall reit enwog sy’n siaradwr Cymraeg rhugl, a chaiff un annog y llall ar eu taith gyda’r iaith. Dyma drydedd gyfres Iaith ar Daith (yn dechrau ar 10 Ebrill) ac mae’n cyfuno dau beth y mae gennym ni Gymry ddiddordeb ynddyn nhw, sef y Gymraeg a selébs. Nawr, efallai nad ydw i’n gwybod pwy yw nifer o’r enwogion yn y gyfres ond ’wy wedi darganfod nad oes ots am hynny – y broses yw’r peth, parodrwydd i roi siot arni ac yna, yn ei sgil, fel rhyw fath o hud a lledrith, daw’r cyfeillgarwch, yr hyder, y balchder a’r synnwyr o berthyn. Mae’n brydferth i’w weld.

Elinor Wyn Reynolds

Mwy

Adolygiad

Creulondeb, twyll a rhagrith – operâu’r gwanwyn

Un ffactor yn y bôn sy’n cysylltu’r operâu Don Giovanni (Mozart), Madama Butterfly (Puccini) a Jenůfa (Janáček), sef y weithred rywiol, neu’r bwriad i’w chyflawni, a’r cymhlethdodau sy’n deillio ohoni. Don Giovanni ar dân i dreisio Donna Anna (dyweddi i ffrind) ac yn mynd ar ôl unrhyw ferch newydd gyda’r un bwriad; y ferch bymtheg oed ‘Butterfly’ yn cael ei gwerthu i Americanwr ac yn esgor ar ei blentyn wedi iddo hwylio bant o Japan a’i hanghofio; a Jenůfa druan yn feichiog gan ei chariad Števa cyn iddynt briodi a hyn yn arwain at ladd y plentyn ‘llwyn a pherth’ gan ei llysfam ormodol barchus. Cawdel emosiynol ym mhob achos a’r tair opera yn frith o greulondeb, twyll a rhagrith – ond pob un wedi ei saernïo ar gyfer y llwyfan operatig yn athrylithgar.

Dyma operâu tymor y gwanwyn gan Opera Cenedlaethol Cymru eleni. Dim ond y Madam Butterfly sydd bron yn newydd sbon (o dymor yr hydref y llynedd). Gwelwyd y Jenůfa yn 1998 a’r Don Giovanni yn 2011. Mae Butterfly, wrth gwrs, yn hen hen ffefryn…

Geraint Lewis

Mwy

Clwb Wcreiniaid Treforys

Mae’n rhaid bod yna ddeg neu hyd yn oed bymtheg o flynyddoedd wedi mynd heibio ers cau’r clwb Wcreinaidd enwog yn Nhreforys. Clamp o adeilad concrit deulawr, braidd yn brutalist o ran ei bensaernïaeth, ac arno’r geiriau UKRAINIAN CLUB mewn priflythrennau glas amlwg. Fe fyddai wastad yn denu fy sylw o sedd gefn y car wrth inni deithio heibio fel teulu ar y ffordd i lawr o’r cwm i siopa yn Abertawe neu i wylio tîm rygbi’r dre yn chwarae yn Sain Helen ar brynhawn Sadwrn. Doedd yr enw Wcráin yn golygu fawr ddim i mi er bod fy rhieni, mae’n siŵr, wedi esbonio ble’r oedd y rhan yma o’r byd ac o bosib pam yr oedd cymuned o Wcreiniaid wedi dod i fyw i’r ardal. Ond un peth sy’n sicr, roedd yr enw a’r adeilad yn teimlo’n eithriadol o egsotig o gymharu â llefydd eraill yn Nhreforys y 1970au, ac yn ennyn chwilfrydedd plentyn – pwy oedd yn mynd yno, beth oedd yn digwydd tu ôl i’r waliau llwyd a hyd yn oed pa iaith yr oedden nhw’n ei siarad?

Catrin Evans

Mwy

Materion y mis

Rhannu’r gacen newyddion digidol

Ers 2009 mae Golwg 360 wedi bod yn cynnig gwasanaeth newyddion ar lein yn y Gymraeg. Penderfyniad Llywodraeth Cymru’n Un oedd hynny ar ôl gwrthod y syniad o noddi papur newydd dyddiol Cymraeg; penderfyniad a gododd nyth cacwn ar y pryd ond a oedd yn un doeth o weld helyntion a gwerthiant papurau newydd wedi hynny. Ond penderfynodd y Cyngor Llyfrau, sy’n gweinyddu’r grant, rannu’r arian rhwng dau gwmni gan roi £100,000 yr un i Golwg 360 ac endid a elwir yn Corgi Cymru. Nid cwmni ydi Corgi Cymru ond rhan o Newsquest sy’n cyhoeddi papurau newydd a chylchgronau ar draws Prydain. Mae tua dwsin o’r rhain yng Nghymru.

Mae datganiad y Cyngor Llyfrau yn llawn o’r ymadroddion glywch chi gan gwmnïau PR – ‘ansawdd uchel’, ‘mwy o ddewis’, ‘straeon hygyrch’(?) ac yn y blaen. Ond y cwestiwn sylfaenol y dylid cael ateb iddo yw hwn: sut fydd y drefn newydd yn gwella ar yr hen un?

Alun Ffred Jones

Mwy

Cip ar weddill rhifyn Ebrill

Cofebau menywod Cymru – pwy nesaf? – Catrin Stevens
Y silofici a’r oligarchiaid – Ned Thomas
Wcráin yn newid y darlun ynni – John Idris Jones
Bwyty Lerpwl yn Lerpwl – Lowri Haf Cooke
Adolygiadau o Petula ac Ynys Alys – Manon Hammond a Mared Llywelyn
Ailgofleidio’n rhyddid – Elin Llwyd Morgan
Narsisiaid – Beca Brown

Mwy

Cofio Dai Jones

Cymeriad. Cardi. Cyfathrebwr. Cocni. Dyna Dai Llanilar. Ond, yn bennaf, cyfathrebwr cynhenid. Roedd ffraethineb yr arweinydd Noson Lawen a’i ddiddordeb brwd mewn pobl o bob cefndir yn allweddol i’w lwyddiant fel seren deledu – seléb go iawn. Lle bynnag fyddai Dai, boed hynny mewn neuadd bentref, sioe, marchnad, mart neu dafarn, roedd e’n siarad â phobl, ac roedden nhw isie siarad â fe. Ond yn fwy na dim roedd Dai yn arbennig am gofio pobl a’u straeon.

Fe ddechreuodd ei yrfa yn y cyfryngau ar ddechrau’r 1970au pan gafodd ei ddewis i gyflwyno Sôn a Siân. Gyda dyfodiad Dai codwyd y sioe i lefel arall. Roedd ganddo ef a’i gyd-gyflwynydd Jenny Ogwen berthynas wych, a phenderfynwyd y dylai Dai fel cantor o fri ganu cân ar ddiwedd pob rhaglen.

Yna yn y 1980au, pan ddechreuodd S4C, roedd cynhyrchydd yn HTV, Geraint Rees, yn awyddus i gychwyn cyfres Cefn Gwlad. Cafwyd comisiwn, a Dai oedd y dewis annisgwyl ar y pryd i gyflwyno.

Cenwyn Edwards

Mwy

Celf

Animeiddio, adfywio ac archaeoleg – gwaith Sean Harris

Yn ddiarwybod i lawer, maen nhw wedi dod ar draws gwaith yr artist Sean Harris yn barod. O 1997 hyd y pandemig bu’n cydweithio â mi yn dylunio a gosod arddangosfeydd amryfal Y Lle Celf yn yr Eisteddfod Genedlaethol. Ond digwyddiad y gwelwch chi ei waith ef ei hun mewn oriel gelf. Yn hytrach na gweithio mewn unigedd a chreu nwyddau i’w gwerthu, drwy gyfrwng ei waith animeiddio mae’n well ganddo drin a thrafod materion amgylcheddol mewn mannau cyhoeddus.

Ar hyn o bryd, dan adain Ymddiriedolaeth Natur Sir Faesyfed, Sean Harris yw artist preswyl Prosiect Adfer Porfa Rhos. Gan ganolbwyntio ar yr ardal rhwng Llanwrthwl a Nant Glas, mae’n rhan o gynllun dwy flynedd i godi ymwybyddiaeth ffermwyr a thirfeddianwyr a’r cyhoedd yn gyffredinol ynglŷn â phwysigrwydd gwarchod y tir pori corslyd.

Robyn Tomos

Mwy