Ebrill 2022 / Rhifyn 711

Yn ddiarwybod i lawer, maen nhw wedi dod ar draws gwaith yr artist Sean Harris yn barod. O 1997 hyd y pandemig bu’n cydweithio â mi yn dylunio a gosod arddangosfeydd amryfal Y Lle Celf yn yr Eisteddfod Genedlaethol. Ond digwyddiad y gwelwch chi ei waith ef ei hun mewn oriel gelf. Yn hytrach na gweithio mewn unigedd a chreu nwyddau i’w gwerthu, drwy gyfrwng ei waith animeiddio mae’n well ganddo drin a thrafod materion amgylcheddol mewn mannau cyhoeddus.

Ar hyn o bryd, dan adain Ymddiriedolaeth Natur Sir Faesyfed, Sean Harris yw artist preswyl Prosiect Adfer Porfa Rhos. Gan ganolbwyntio ar yr ardal rhwng Llanwrthwl a Nant Glas, mae’n rhan o gynllun dwy flynedd i godi ymwybyddiaeth ffermwyr a thirfeddianwyr a’r cyhoedd yn gyffredinol ynglŷn â phwysigrwydd gwarchod y tir pori corslyd.

Er gwaethaf pob tystiolaeth i’r gwrthwyneb rydym ni’n parhau i lynu’n gyndyn wrth y gred gyfeiliornus mai ethos gwerinol neu ddosbarth gweithiol sy’n nodweddu’r Cymry hyd y dydd heddiw.

Dyma i chi gwestiwn: pwy oedd y gwleidydd diwethaf i gyfeirio at ‘Werin Cymru’ mewn cyd-destun gwleidyddol cyfoes?

Efallai fy mod yn cyfeiliorni, ond rwy’n tybio mai’r ateb yw Paul Murphy a hynny yng nghynhadledd y Blaid Lafur Gymreig yn ôl yn y flwyddyn 2000.

Y cyd-destun ar gyfer ei sylwadau oedd yr ymdrech (lwyddiannus) i ailfrandio’r Blaid Lafur yng Nghymru fel ‘Llafur Cymru’ neu Welsh Labour ar ôl yr etholiad cyntaf i’r Cynulliad Cenedlaethol a chyfnod trychinebus Alun Michael fel arweinydd y blaid yng Nghymru. Wrth geisio darbwyllo etholwyr Cymru fod Llafur – gyda Rhodri Morgan bellach wrth yr awenau – yn deall eu dyheadau, honiad Murphy oedd bod ei blaid ef yn parhau i fod yn ‘Blaid Gwerin Cymru’. Roedd y ffaith ei fod wedi defnyddio’r union eiriad (Cymraeg) yma’n gwneud ei ddatganiad hyd yn oed yn fwy trawiadol. Wedi’r cyfan, roedd Murphy nid yn unig yn Ysgrifennydd Gwladol ar y pryd. Fo hefyd oedd trysorydd yr Ymgyrch Na adeg refferendwm 1979.

Ond ar wahân i ambell enghraifft o’r fath, go brin y clywyd unrhyw wleidydd yn cyfeirio at Werin Cymru nid yn unig ers dau ddegawd, ond ers hanner canrif a mwy. Tra mae’r term yn parhau’n ddefnyddiol i’r haneswyr a’r beirniaid llenyddol hynny sydd am geisio deall ac egluro teithi meddwl Cymry Oes Fictoria, mae unrhyw sôn am y Werin yn y cyd-destun gwleidyddol cyfoes yn ymddangos fel anacronistiaeth lwyr. Mae’r un peth yn wir, i raddau helaeth iawn, am y cysyniad o ddosbarth gweithiol Cymreig.

Un ffactor yn y bôn sy’n cysylltu’r operâu Don Giovanni (Mozart), Madama Butterfly (Puccini) a Jenůfa (Janáček), sef y weithred rywiol, neu’r bwriad i’w chyflawni, a’r cymhlethdodau sy’n deillio ohoni. Don Giovanni ar dân i dreisio Donna Anna (dyweddi i ffrind) ac yn mynd ar ôl unrhyw ferch newydd gyda’r un bwriad; y ferch bymtheg oed ‘Butterfly’ yn cael ei gwerthu i Americanwr ac yn esgor ar ei blentyn wedi iddo hwylio bant o Japan a’i hanghofio; a Jenůfa druan yn feichiog gan ei chariad Števa cyn iddynt briodi a hyn yn arwain at ladd y plentyn ‘llwyn a pherth’ gan ei llysfam ormodol barchus. Cawdel emosiynol ym mhob achos a’r tair opera yn frith o greulondeb, twyll a rhagrith – ond pob un wedi ei saernïo ar gyfer y llwyfan operatig yn athrylithgar.

Dyma operâu tymor y gwanwyn gan Opera Cenedlaethol Cymru eleni. Dim ond y Madam Butterfly sydd bron yn newydd sbon (o dymor yr hydref y llynedd). Gwelwyd y Jenůfa yn 1998 a’r Don Giovanni yn 2011. Mae Butterfly, wrth gwrs, yn hen hen ffefryn…

Ers 2009 mae Golwg 360 wedi bod yn cynnig gwasanaeth newyddion ar lein yn y Gymraeg. Penderfyniad Llywodraeth Cymru’n Un oedd hynny ar ôl gwrthod y syniad o noddi papur newydd dyddiol Cymraeg; penderfyniad a gododd nyth cacwn ar y pryd ond a oedd yn un doeth o weld helyntion a gwerthiant papurau newydd wedi hynny. Ond penderfynodd y Cyngor Llyfrau, sy’n gweinyddu’r grant, rannu’r arian rhwng dau gwmni gan roi £100,000 yr un i Golwg 360 ac endid a elwir yn Corgi Cymru. Nid cwmni ydi Corgi Cymru ond rhan o Newsquest sy’n cyhoeddi papurau newydd a chylchgronau ar draws Prydain. Mae tua dwsin o’r rhain yng Nghymru.

Mae datganiad y Cyngor Llyfrau yn llawn o’r ymadroddion glywch chi gan gwmnïau PR – ‘ansawdd uchel’, ‘mwy o ddewis’, ‘straeon hygyrch’(?) ac yn y blaen. Ond y cwestiwn sylfaenol y dylid cael ateb iddo yw hwn: sut fydd y drefn newydd yn gwella ar yr hen un?