Ebrill 2023 / Rhifyn 723

Rhodri Efan fel Gwynfor Evans
Darllen am ddim

Stori’r Sianel – gormod o bwdin?

Bu ein hadolygydd yn gwylio Y Sŵn, ffilm am y modd yr enillwyd S4C a ddangoswyd mewn sinemâu yn ddiweddar – profiad cymysg, meddai.

Yr ydym ni bellach yn camu i mewn i’r pumed degawd ym mywyd S4C. I rai ohonom, mae’r atgof am ymgasglu ynghyd yn ein lolfeydd i wylio’r bennod gyntaf honno o Superted yn teimlo fel ddoe; i eraill, mae S4C wedi bodoli ers cyn cof ac felly mae’n un o bileri bywyd. Dim ond can mlwydd oed yw’r BBC ac mae’n teimlo fel sefydliad cenedlaethol cadarn, er iddo gael amser digon helbulus yn ddiweddar.

Tasgodd ffilm Y Sŵn ar draws ein sgriniau fel cofnod hwyliog, dathliad, neu ryw fath o nodyn atgoffa i ni o’n hanes diweddar – pethau yr ydyn ni o bosib yn eu cymryd yn ganiataol erbyn hyn, er na ddylen ni wneud hynny, ddim am eiliad. Setlais i wylio a chael fy nghipio’n ôl yn syth i’r cyfnod, gan gofio bod yn dyst i siom fy rhieni yng nghanlyniad y refferendwm yn ’79 heb ddeall goblygiadau hynny. Mae’r ffilm yn cychwyn ar ôl i’r bleidlais dros ddatganoli fethu ac i’r llywodraeth fynd yn ôl ar ei gair ynghylch sianel deledu Gymraeg. Mae’n amser argyfyngus, cyfnod allai newid tynged Cymru. Deallodd Gwynfor Evans ddifrifoldeb y sefyllfa’n llawn ac roedd ei fygythiad i ymprydio hyd at farwolaeth yn slap go iawn ar draws wyneb y sefydliad Seisnig.

O’r dechrau, mae’r ffilm hon yn addo bod yn romp drwy ein hanes diweddar ac mae’r golygfeydd agoriadol yn teimlo’n gynhyrfus. Mae’r arddull chwareus yn cynnwys arddulliau teledu modern, er enghraifft taflu graffeg sassy i fflachio ar draws y sgrîn, cymeriadau’n torri’r bedwaredd wal, defnyddio clipiau ffilm o’r cyfnod, newid o ddu a gwyn i liw. I mi, roedd yn ormod o bwdin, pyrotechnics i’n dallu ni, a’r hyn oedd ei angen mewn gwirionedd oedd cael yr hyder jyst i ddweud y stori’n dda heb swachau. Byddai defnyddio rhai o’r technegau hyn yn fwy dethol a bwriadus wedi bod yn fwy effeithiol a llawn mor chwareus.

Elinor Wyn Reynolds
Elinor Bennett gyda'i thelyn
Cerdd

Portreadu dewines y tannau

Bydd dathlu mawr dros dymor y Pasg eleni yn Galeri yng Nghaernarfon. Rhwng 5 ac 11 Ebrill cynhelir Gŵyl Delynau Ryngwladol Cymru – y bumed, a’r olaf dan gyfarwyddyd artistig Elinor Bennett ar ran Canolfan Gerdd William Mathias. Sawl carreg milltir nodedig, felly, ond ar ben hynny, trwy gyd-ddigwyddiad, yn ystod y mis bydd Elinor yn dathlu ei phen-blwydd yn 80. Rwy’n siŵr y bydd y mwyafrif ohonom yn gyfarwydd â’r cyfraniad aruthrol a wnaeth i’n bywyd celfyddydol fel cenedl dros y degawdau. Ond ar yr un pryd, mae Elinor yn bresenoldeb mor ifanc ac afieithus ei hysbryd fel y bydd llawer – fel fi – yn synnu wrth feddwl bod y pen-blwydd hwn yn agosáu.

Bwriad hyn o lith, yn rhannol, yw crynhoi ambell uchafbwynt yng ngyrfa gerddorol Elinor i nodi’r achlysur arbennig ond hefyd i sôn am brosiect Portread Pen-blwydd i Elinor dros y flwyddyn sydd o’n blaenau. Daeth y syniad imi wrth ddarllen cyfrol yr arlunydd athrylithgar David Griffiths, Hunanbortread (gol. Arfon Haines Davies).

Geraint Lewis
Mwy
Tudalen flaen Y Dinesydd, Mehefin 1973, Rhifyn 3
Cwrs y byd

Saunders a fi

Fe gefais i e-bost annisgwyl yn ddiweddar gan Gwilym Dafydd, hyrwyddwr Y Dinesydd, papur bro Caerdydd, y cyntaf un o bapurau bro Cymru. Ymddangosodd y rhifyn agoriadol hanner can mlynedd union yn ôl gan ysbrydoli gwirfoddolwyr ar hyd a lled Cymru i fynd ati i gyhoeddi trigain neu ragor o deitlau cyffelyb bob mis, pob un yn llawn newyddion a hanesion lleol. A phob un yn y Gymraeg yn unig.

Normaleiddio’r defnydd o’r Gymraeg – nid fod jargon o’r fath yn cael ei ddefnyddio yn y 1970au cynnar – oedd pwrpas pennaf y papurau bro. Rhan oedden nhw’n bendifaddau o’r ymchwydd mewn ymwybyddiaeth o Gymreictod. Ac er mai Caerdydd ddaru fraenaru’r tir, yn y Fro Gymraeg – endid ystyrlon bryd hynny, i raddau nad ydyw bellach – y gwelwyd cynnydd aruthrol mewn dim o dro yn y cyhoeddiadau hyn.

Vaughan Hughes
Mwy
Golygfa arfordir Galway
Darllen am ddim

Iwerddon – gwlad lle mae mwy a gwell yn bosib

Ar ymweliad ag Iwerddon mae Cyfarwyddwr Canolfan Llywodraethiant Cymru wedi cael ei syfrdanu gan lewyrch a hyder y Weriniaeth – yn wahanol i Brydain a Chymru a aeth ar gyfeiliorn yn llwyr.

Bwriad y golofn hon ydi ceisio taflu goleuni newydd ar ddigwyddiadau gwleidyddol yng Nghymru a’r wladwriaeth yr ydym yn trigo ynddi. Y rhagdybiaeth sy’n sail i’r cyfan yw’r posibilrwydd fod yna ryw ddarn o ddata ystadegol newydd, rhyw fewnwelediad o’r tu ôl i’r llenni, neu efallai ryw ddadl anghyfarwydd – hynny yw, y math o bethau sy’n dod i sylw ysgolhaig fel eich colofnydd – a all ein galluogi ni i gyd i wneud ychydig mwy o synnwyr o’r cyfan. Ar ddiwrnod da, mae yna hyd yn oed fodd credu y gall meithrin gwell dealltwriaeth, ymhen hir a hwyr, agor y drws at well dyfodol hefyd.

Y mis hwn, fodd bynnag, rwy’n ofni mai’r cyfan sydd gennyf i’w gynnig yw ebychiad o rwystredigaeth.

Dim ots pa mor ddiddorol yw’r dramâu beunyddiol sy’n nodweddu ein gwleidyddiaeth a pha mor lliwgar ac weithiau galluog yw rhai o’r dramatis personae, y peryg sy’n codi o ganolbwyntio ein sylw arnyn nhw yw ein bod yn colli golwg ar yr hanfodion hynny sydd yn y pen draw yn bwysicach o lawer.

O ledu ein golygon ychydig, mae’n eglur fod Cymru wedi ei chlymu wrth drefn wleidyddol ac economaidd sydd wedi colli ei ffordd yn gyfan gwbl. Oni bai fod rhywbeth yn newid – ac nid oes unrhyw argoel o hynny yn unman, ar y lefel Brydeinig nac yma yng Nghymru – y canlyniad fydd tynghedu ein plant a phlant ein plant i fyw mewn gwlad sydd nid yn unig yn gynyddol ddi-raen, ond sydd o’r herwydd yn ysglyfaeth hawdd i dueddiadau gwaethaf ein hoes. Gwlad lle mae poblyddiaeth fas, hunanoldeb rhemp a nostalgia hunangyfiawn yn cyfuno i wenwyno trafodaeth a diwylliant gwleidyddol.

Tro i Iwerddon tua dechrau mis Mawrth sydd wedi ysgogi’r meddyliau sobreiddiol hyn.

Richard Wyn Jones
Christine Pritchard
Darllen am ddim

Christine Pritchard (1942-2023)

Actores a fu’n amlwg ar lwyfan, ar y radio ac ar y sgrîn fach gan ddisgleirio mewn trasiedïau a chomedïau a phopeth yn y canol rhyngddynt.

Roedd Christine Pritchard yn un o’r don o gymeriadau cryf ac unigryw a osododd sail i broffesiynoldeb ym myd y theatr a’r teledu yn ystod y 1960au a’r 1970au. Chwaraeodd ystod eang o rannau, o arwresau’r theatr glasurol Ewropeaidd i sebon, ac roedd ei thechneg radio yn ddi-fefl.

Cyflwynwyd hi i waith radio pan gafodd wahoddiad gan Wilbert Lloyd Roberts i ymuno â’r criw actorion radio sefydlog ym Mangor, a hithau’n dal yn ferch ysgol. Wilbert hefyd a’i gwahoddodd i ymuno â Chwmni Theatr Cymru flynyddoedd yn ddiweddarach, yn 1970, i chwarae’r brif ran yn nrama Rhydderch Jones Roedd Caterina o Gwmpas Ddoe. Aeth yn ei blaen i chwarae rhan Angélique yn Y Claf Diglefyd gan Molière y flwyddyn olynol i’r un cwmni, yr unig gwmni theatr a fodolai yng Nghymru ar y pryd. Dyma ddechrau gyrfa a barhaodd yn ddi-fwlch bron am hanner canrif gan gwmpasu gwaith llwyfan a sgrîn.

Fe’i magwyd ar aelwyd ddwyieithog yng Nghaernarfon, ei thad yn drafaeliwr a’i mam yn wraig tŷ. Mynychodd Ysgol Syr Hugh Owen yn y dre. Yno fe’i hysbrydolwyd gan Mr Claridge, athro hanes a oedd yn caru’r theatr ac a ysgogodd yr un cariad yn ei ddisgybl pan gastiodd hi, yn 15 oed, yn y brif ran, Major Barbara, yn nrama Shaw o’r un enw. Wedi graddio mewn Lladin, Saesneg a Drama ym Mhrifysgol Bryste a chymwyso fel athrawes, treuliodd flwyddyn ar gynllun VSO yn St Kitts yn y Caribî yn dysgu Saesneg a Ffrangeg cyn cychwyn ar yrfa lwyddiannus fel athrawes yn Llundain. Yn ystod y cyfnod hwnnw bu’n cyfarwyddo gyda’r Phoenix Players.

Sharon Morgan
Cloriau amryw argraffiadau o'r nofel To Kill a Mockingbird
Catrin sy'n dweud

Cefnu ar feddylfryd y ‘gwaredwr gwyn’

Roedd y tocynnau wedi’u harchebu ymhell o flaen llaw ar gyfer addasiad llwyfan o nofel enwog Harper Lee To Kill a Mockingbird yn Theatr Gielgud ar Shaftesbury Avenue, a’r disgwyliadau’n uchel. Rwyf wedi darllen y llyfr ddwywaith ac wedi gwylio droeon y ffilm gyda’r actor Gregory Peck yn chwarae rhan y cyfreithiwr Atticus Finch sy’n amddiffyn Tom Robinson – dyn du sy’n cael ei gyhuddo, ar gam, o dreisio menyw ifanc wen. Yn y nofel mae’r stori’n cael ei hadrodd o safbwynt Scout, merch Atticus, ond mae fersiwn y dramodydd a’r awdur sgrîn Iddewig Aaron Sorkin yn cynnig gwedd wahanol arni. Tra mae gwaith gwreiddiol Harper Lee yn amlwg yn perthyn i’w gyfnod (cyhoeddwyd y nofel yn 1960), bwriad Sorkin yw creu drama sy’n stori am nawr, ac sy’n ailedrych ar y berthynas rhwng y cymeriadau a’r ddeinameg rhyngddyn nhw o ran pŵer.

Catrin Evans
Mwy
Gwraig yn eistedd yng nghanol adeiladau wedi eu dinistrio gan fomiau
Tramor

Wcráin – prinder popeth ond dewrder a hiwmor du

‘Dyna ’ngwlad i,’ meddai, gyda balchder yn ei lais a’i lygaid. Roedd o wedi bod yn sbecian dros fy ysgwydd mewn caffi yn ninas Krakow yng Ngwlad Pwyl wrth imi roi trefn ar y lluniau a’r fideos ar fy ngliniadur. Cawsom sgwrs gyflym. Roedd yn hanu o Dnipro, yn ŵr busnes meddai, ac ar ei ffordd i ymweld â’i wraig yn Fienna. Fel wyth miliwn o’i gyd-wladwyr, mae ei deulu wedi ei hollti oherwydd y rhyfela yn Wcráin, ac wedi ffoi i fyw mewn gwlad gyfagos.

Daw rhyfel â dieithriaid at ei gilydd. Mae’n elfen bwysig mewn newyddiadura. Y gallu i edrych ym myw llygaid person wrth siarad. Gyda straeon sy’n newid cwrs bywydau pobl, mae’n hanfodol gweld, clywed ac arogli digwyddiadau sy’n troi cymaint o fywydau beniwaered.

Bythefnos cyn y sgwrs yn Krakow, roeddwn yn Kramatorsk yn gwylio Valentina Petrova yn eistedd ar weddillion mainc y tu allan i adfeilion ei fflat.

Iolo ap Dafydd
Mwy

Cip ar weddill rhifyn Ebrill

Ticio’r bocsys yn Llangollen – Meg Elis
Rhan Cymro a Saesnes yng Nghytundeb Heddwch Gogledd Iwerddon – Bethan Kilfoil
Yr achos dros ddatganoli’r drefn gyfiawnder – Emyr Lewis
Gwin -- y ‘bargeinion’ buan – Shôn Williams
Diwylliant y Tradd-wragedd – Beca Brown
Arwr Angof: Ted Lewis -- y Boston Beaneater – Gari Wyn
Lineker, Davie a Cruella – Derec Llwyd Morgan

Mwy