Ebrill 2023 / Rhifyn 723

Bydd dathlu mawr dros dymor y Pasg eleni yn Galeri yng Nghaernarfon. Rhwng 5 ac 11 Ebrill cynhelir Gŵyl Delynau Ryngwladol Cymru – y bumed, a’r olaf dan gyfarwyddyd artistig Elinor Bennett ar ran Canolfan Gerdd William Mathias. Sawl carreg milltir nodedig, felly, ond ar ben hynny, trwy gyd-ddigwyddiad, yn ystod y mis bydd Elinor yn dathlu ei phen-blwydd yn 80. Rwy’n siŵr y bydd y mwyafrif ohonom yn gyfarwydd â’r cyfraniad aruthrol a wnaeth i’n bywyd celfyddydol fel cenedl dros y degawdau. Ond ar yr un pryd, mae Elinor yn bresenoldeb mor ifanc ac afieithus ei hysbryd fel y bydd llawer – fel fi – yn synnu wrth feddwl bod y pen-blwydd hwn yn agosáu.

Bwriad hyn o lith, yn rhannol, yw crynhoi ambell uchafbwynt yng ngyrfa gerddorol Elinor i nodi’r achlysur arbennig ond hefyd i sôn am brosiect Portread Pen-blwydd i Elinor dros y flwyddyn sydd o’n blaenau. Daeth y syniad imi wrth ddarllen cyfrol yr arlunydd athrylithgar David Griffiths, Hunanbortread (gol. Arfon Haines Davies).

Ar ymweliad ag Iwerddon mae Cyfarwyddwr Canolfan Llywodraethiant Cymru wedi cael ei syfrdanu gan lewyrch a hyder y Weriniaeth – yn wahanol i Brydain a Chymru a aeth ar gyfeiliorn yn llwyr.

Bwriad y golofn hon ydi ceisio taflu goleuni newydd ar ddigwyddiadau gwleidyddol yng Nghymru a’r wladwriaeth yr ydym yn trigo ynddi. Y rhagdybiaeth sy’n sail i’r cyfan yw’r posibilrwydd fod yna ryw ddarn o ddata ystadegol newydd, rhyw fewnwelediad o’r tu ôl i’r llenni, neu efallai ryw ddadl anghyfarwydd – hynny yw, y math o bethau sy’n dod i sylw ysgolhaig fel eich colofnydd – a all ein galluogi ni i gyd i wneud ychydig mwy o synnwyr o’r cyfan. Ar ddiwrnod da, mae yna hyd yn oed fodd credu y gall meithrin gwell dealltwriaeth, ymhen hir a hwyr, agor y drws at well dyfodol hefyd.

Y mis hwn, fodd bynnag, rwy’n ofni mai’r cyfan sydd gennyf i’w gynnig yw ebychiad o rwystredigaeth.

Dim ots pa mor ddiddorol yw’r dramâu beunyddiol sy’n nodweddu ein gwleidyddiaeth a pha mor lliwgar ac weithiau galluog yw rhai o’r dramatis personae, y peryg sy’n codi o ganolbwyntio ein sylw arnyn nhw yw ein bod yn colli golwg ar yr hanfodion hynny sydd yn y pen draw yn bwysicach o lawer.

O ledu ein golygon ychydig, mae’n eglur fod Cymru wedi ei chlymu wrth drefn wleidyddol ac economaidd sydd wedi colli ei ffordd yn gyfan gwbl. Oni bai fod rhywbeth yn newid – ac nid oes unrhyw argoel o hynny yn unman, ar y lefel Brydeinig nac yma yng Nghymru – y canlyniad fydd tynghedu ein plant a phlant ein plant i fyw mewn gwlad sydd nid yn unig yn gynyddol ddi-raen, ond sydd o’r herwydd yn ysglyfaeth hawdd i dueddiadau gwaethaf ein hoes. Gwlad lle mae poblyddiaeth fas, hunanoldeb rhemp a nostalgia hunangyfiawn yn cyfuno i wenwyno trafodaeth a diwylliant gwleidyddol.

Tro i Iwerddon tua dechrau mis Mawrth sydd wedi ysgogi’r meddyliau sobreiddiol hyn.

Roedd y tocynnau wedi’u harchebu ymhell o flaen llaw ar gyfer addasiad llwyfan o nofel enwog Harper Lee To Kill a Mockingbird yn Theatr Gielgud ar Shaftesbury Avenue, a’r disgwyliadau’n uchel. Rwyf wedi darllen y llyfr ddwywaith ac wedi gwylio droeon y ffilm gyda’r actor Gregory Peck yn chwarae rhan y cyfreithiwr Atticus Finch sy’n amddiffyn Tom Robinson – dyn du sy’n cael ei gyhuddo, ar gam, o dreisio menyw ifanc wen. Yn y nofel mae’r stori’n cael ei hadrodd o safbwynt Scout, merch Atticus, ond mae fersiwn y dramodydd a’r awdur sgrîn Iddewig Aaron Sorkin yn cynnig gwedd wahanol arni. Tra mae gwaith gwreiddiol Harper Lee yn amlwg yn perthyn i’w gyfnod (cyhoeddwyd y nofel yn 1960), bwriad Sorkin yw creu drama sy’n stori am nawr, ac sy’n ailedrych ar y berthynas rhwng y cymeriadau a’r ddeinameg rhyngddyn nhw o ran pŵer.