Gorffennaf 2019 i Awst 2019 / Rhifyn 678-679

Y man cychwyn yw Llanrwst. Yno, tua phymtheg canrif yn ôl, y sefydlwyd cell gan sant o’r enw Gwrwst neu Gwrgwst, gydag eglwys fwy sylweddol o goed a gwiail yn cael ei chodi yn 1170 ar dir a roddwyd, yn ôl traddodiad, gan Rhun ap Nefydd Hardd i geisio iawn am iddo lofruddio Idwal ab Owain Gwynedd trwy ei foddi’n y llyn yn Eryri sy’n dwyn ei enw.
Llosgwyd yr eglwys honno i’r llawr yn ystod Rhyfeloedd y Rhosynnau. Cwblhawyd yr un bresennol ddwy flynedd yn ddiweddarach, yn 1470, ac mae cynlluniau ar waith dros haf 2019 i’w hadnewyddu, ynghyd â Chapel Gwydir, sydd ynghlwm wrthi; yno y mae arch Llywelyn Fawr.
Gellid treulio darn da o ddiwrnod yn crwydro Llanrwst, tref gwneuthurwyr telynau a chlociau, tref â thraddodiad hir o argraffu a thref enwogion di-ri o William Salesbury ac Edmwnd Prys ymlaen i Wilym Cowlyd a Threbor Mai a llenorion yr 20g. megis Idwal Jones, Alun T. Lewis, R.E. Jones, T. Glynne Davies a Dafydd Parri – heb sôn am yr Archdderwydd presennol!

Mae pob un o’r peintiadau a’r cerfluniau a fydd i’w gweld tan ddechrau’r flwyddyn nesaf yn Oriel Kyffin Williams, a leolir y tu mewn i Oriel Môn, wedi dod o gasgliad preifat syfrdanol. Casglwyd y cyfan, yn agos i 90 o weithiau celf, gan Sian a Ken Owen dros gyfnod o 30 mlynedd a’u harddangos i gyd yn eu cartref ar arfordir dwyreiniol Môn.

Fe ddechreuodd y cyfan yn 1990, yn fuan ar ôl iddyn nhw briodi. Ar ymweliad ag Oriel Plas Glyn-y-Weddw yn Llŷn cyfareddwyd y ddau gan ‘Traeth Gwyllt’, dehongliad tawel ond taer Selwyn Jones o’r olygfa o ochrau Brynsiencyn dros afon Menai tuag at Eryri.

‘Roedden ni’n meddwl ein bod ni’n bobol soffistigedig dros ben,’ meddai Ken gan wenu’n atgofus.

Ceisio osgoi bod yn ymhonnus mae o, gan wybod yn iawn pa mor hawdd yw ymddangos yn siwdaidd wrth drafod gweithiau celf. Ond y gwirionedd yw bod gan y pâr ifanc a brynodd y llun cyntaf hwnnw chwaeth gadarn.

Mae Brwsel yn llawn i’r ymylon rownd y rîl o gynadleddau ar bob pwnc gwleidyddol dan haul. Ar ôl gadael un gynhadledd yn gynnar er mwyn cyrraedd yr un nesaf (yn hwyr) ar bron yr un pwnc â’r un flaenorol, cyrhaeddais mewn pryd i glywed un o’r siaradwyr olaf yn ei chyflwyno’i hun. Fel pob siaradwr gwerth ei halen dechreuodd ei haraith gyda jôc fach i oglais y gynulleidfa: ‘Rwy’n dod o Brydain – does dim rhaid dweud rhagor.’ Chwarddodd y gynulleidfa er ei bod hi’n jôc yr oedd pawb wedi ei chlywed o’r blaen. Ond jôc dda serch hynny. Un hawdd ei deall. Ac un oedd yn ennyn cydymdeimlad yn syth.

Dyna fyddaf innau’n ceisio ei wneud y dyddiau hyn. Pwysleisiaf fy mod yn Gymro. Ond onid yw Cymru’n rhan o’r DU fondigrybwyll, gofynnir imi? Dyna pryd y byddaf mewn peryg o wadu fy nghenedl a phwysleisio mai Belgiad ydw i bellach. Wir, mae Brexit weithiau yn dinoethi ochr waethaf Cymro alltud ar y cyfandir: schadenfreude am fethiant gwleidyddion de-ddwyrain Lloegr. Canfyddaf fy hun yn ffug osgoi fy nghysylltiad â Phrydain. Fel Belgiad swyddogol – neu Fflandryswr – rwy’n ymffrostio yn y ffaith fod Gwlad Belg (yn wahanol i Brydain) yn ‘gweithio’, er nad oes gan ein llywodraeth ffederal fwyafrif ers mis Rhagfyr 2018.

Nid yn unig pobl ‘gyffredin’ prifddinas Ewrop – newyddiadurwyr, swyddogion mawr a mân, arbenigwyr a lobïwyr – sy’n chwerthin am ben sefyllfa anobeithiol Prydain. ‘Mae gennyf amynedd diddiwedd,’ dywedodd prif weinidog Iwerddon, Leo Varadkar. ‘Ond mae rhai o’m cydweithwyr wedi colli pob amynedd â’r DU,’ ychwanegodd. Siarad ydoedd wrth iddo gyrraedd uwch-gynhadledd ddiweddaraf arweinwyr Ewrop. Yn ôl Varadkar, heb etholiad cyffredinol yn y DU neu ail refferendwm, bydd gwrthwynebiad ‘enfawr’ ymysg arweinwyr Ewrop i unrhyw estyniad pellach ar aelodaeth Prydain o’r UE.

A dyma graidd y ‘jôc’ y cyfeiriais ati: mae pawb yn gweld y drychineb sy’n wynebu Prydain, a phawb yn gwybod nad oes modd i wleidyddion Prydain ei hosgoi.