Mae ychydig dros hanner canrif ers cyhoeddi’r astudiaeth wyddonol gyntaf o batrymau pleidleisio yng Nghymru. Fe’i hysgrifennwyd gan Sais o’r enw Kevin Cox ac fe’i cyhoeddwyd mewn cyfrol wedi ei golygu gan gymdeithasegydd o’r Ffindir, Erik Allardt, ac un o’r enwau mwyaf erioed yn yr astudiaeth o wleidyddiaeth yn Ewrop, sef y Norwyad Stein Rokkan. Fel yr wyf wedi nodi o’r blaen yn y golofn hon, roedd Rokkan yn briod â Chymraes ac yn ŵr a fyddai, cyn ei farwolaeth annhymig, yn teithio o’i gartref yn Bergen i dreulio ei wyliau blynyddol yn Nhyddewi. Ond go brin fod angen unrhyw gysylltiad Cymreig i ddarbwyllo’r golygyddion ei bod yn werth cynnwys ysgrif ar Gymru mewn cyfrol a oedd, yn ei dydd, yn cael ei hystyried yn un arloesol. Hyn oherwydd bod patrymau pleidleisio Cymru mor neilltuol nes eu bod yn codi cwestiynau dadansoddol sydd o ddiddordeb rhyngwladol.
Gorffennaf 2021 / Rhifyn 702
Pleidiau Cenedlaethol Cymru – dadansoddiad o etholiad Senedd Cymru ’21
Gwyliau ‘adra’
Mae’r tymor gwyliau yn ei anterth a phawb ar dân isio dianc i rywle ar ôl bod yn sownd adra ers blwyddyn dda. Mae’r dewis o lefydd i fynd yn denau, wrth gwrs, gyda chyfyngiadau Covid a synnwyr cyffredin yn golygu bod rhaid gweithredu gyda phwyll a doethineb wrth benderfynu ar gyrchfan, yn enwedig a ninnau, o bosib, ar drothwy trydedd don.
Mae yna bobol sy’n byw ar gyfer teithio a mynd ar wyliau, ac er mai hogan y filltir sgwâr ydw i ar y cyfan, mi fedra i, wrth reswm, gydymdeimlo â’r rhai sy’n gwingo isio gwyliau. Ond mae ‘gwyliau’ yn amlwg yn golygu rhywbeth gwahanol i wahanol bobol, a dwi’n sylwi fwyfwy fod y term staycation yn cael ei ddefnyddio i ddisgrifio unrhyw wyliau nad oes angen taith mewn awyren i fynd arno. Dwi’n deall mai ffordd o wahaniaethu rhwng gwyliau ‘adra’ a gwyliau dramor ydi hyn, ond mae yna hen dinc eilradd yn perthyn i staycation, fel petai o’n gyfaddawd gwael ac yn rhywbeth na fyddai neb yn ei wneud o ddewis.
Dal y Zeitgeist – adolygiad o Artes Mundi 9
O’r diwedd mae modd ymweld ag oriel eto ac, fel ffurfiau eraill ar gelf mae’r cylch rhwng yr artist, ei waith a’i gynulleidfa yn cael ei gyfannu. Wrth ymweld ag Artes Mundi 9 yng Nghaerdydd nid yw’r gelfyddyd yn siomi. Mae arddangosfeydd y wobr bob-yn-eilflwydd ymhlith y goreuon. Er gwaethaf hualau’r pandemig, drwy ymgynghori â’r artistiaid dros Zoom, mae’r trefnwyr wedi llwyddo i osod gwaith y chwe artist yn Amgueddfa Cymru a chanofan Chapter mewn modd effeithiol.
Yn sgil ymgyrch Black Lives Matter a chodi ymwybyddiaeth ynglŷn â pherthynas Cymru â chaethwasiaeth a hefyd gweithredoedd Extinction Rebellion a sut mae gweithgareddau dyn yn niweidio’r amgylchedd, mae’r hinsawdd wleidyddol yn gefnlen i’r gwaith amrywiol.
Yn sicr mae’r arddangosfeydd Artes Mundi 9 yn taro tant – os nad tannau – perthnasol i’r cyflwr dynol modern. A thra mae Ysgrifennydd Diwylliant Llywodraeth San Steffan yn mynnu dylanwadu’n fygythiol ar bolisïau arddangos amgueddfeydd Lloegr, yng Nghymru mae Artes Mundi yn annog trafodaeth.
Y gwir a dim ond y gwir – a sut i gael ato
Gonestrwydd. Tegwch. Annibyniaeth. Parch at eraill. Dyna rai o egwyddorion pennaf newyddiaduraeth.
Anwybyddu o leiaf dri o’r rhain a wnaeth Martin Bashir fel gohebydd rhaglen Panorama y BBC yn 1995. Hudodd y Dywysoges Diana i recordio cyfweliad am ei hanhapusrwydd yn ei bywyd priodasol. A arweiniodd hynny’n uniongyrchol at ei marwolaeth fel yr awgrymodd ei brawd Charles Spencer a’i mab William? Go brin, gan mai gyrrwr meddw a diffyg gwisgo gwregys diogelwch mewn car oedd achos y ddamwain drychinebus ar y lôn danddaearol yna ym Mharis lai na dwy flynedd wedi ‘sgŵp y ganrif’.
Yn rhifyn mis Ebrill o BARN, wrth ysgrifennu am y wasg, meddai Eifion Glyn, ‘Yr eliffant yn yr ystafell, wrth gwrs, ydi’r BBC… Ond mater arall ydi hynny.’ Proffwydol iawn, gan inni gael cadarnhad, fis yn ddiweddarach, o sgandal newyddiadurol waethaf y BBC hyd yma.
Sensoriaeth amhersain
Gofynnwyd i’r band pres bywiog The Barry Horns ymddangos ar y rhaglen bêl-droed Y Wal Goch, i’w darlledu wedi’r etholiad diweddar. Dyw’r band ddim yn swil o ddangos eu cefnogaeth i’r syniad o annibyniaeth i Gymru. Roeddent yn awyddus i ganu eu cân newydd ‘Cymru Rydd’, cân ddwyieithog yn y dull rap sy’n ei deud hi fel y mae, gan sôn am Dryweryn, Brad y Llyfrau Gleision, ‘Yma o Hyd’ a sawl cyfeiriad gwleidyddol arall, ac mae’r prif gytgan yn cynnwys y geiriau ‘What we want – some self-determination/ Cymru rydd – lead us to liberation…/ Cymru rydd – resist our annexation’. Neges ddigon clir felly.
Dywedwyd wrth y band na allen nhw ganu’r geiriau, ond bod croeso iddyn nhw chwarae’r gân yn offerynnol. Yr hyn a ddywedodd S4C mewn datganiad oedd mai rhaglen am bêl-droed oedd Y Wal Goch, a doedden nhw ddim yn gweld pwrpas dod â gwleidyddiaeth i’r potes! Sy’n codi sawl cwestiwn diddorol yn yr hinsawdd sydd ohoni. Nawr mae Boris Johnson am i bobl beidio â defnyddio’r gair ‘gwlad/country’ wrth gyfeirio at Gymru a’r Alban, gan mai un ‘wlad’ yw’r UK. Ond holl bwrpas Y Wal Goch yw dathlu’r ffaith fod tîm pêl-droed cenedlaethol Cymru wedi cyrraedd yr Ewros – nid yr Alban, nid Lloegr, ond Cymru. Sylfaen yr holl raglen yw dathlu cenedligrwydd Cymru.
Pa mor bell, tybed, y mae S4C am fynd i gadw gwleidyddiaeth allan ohoni? Un o uchafbwyntiau’r profiad o ddilyn Cymru ers Ewros 2016 yw clywed y dorf yn canu ‘Hen Wlad fy Nhadau’, yr anthem sy’n cynnwys y llinellau ‘Ein gwrol ryfelwyr, gwladgarwyr tra mad,/ Dros ryddid collasant eu gwaed’. Mae hwnna’n swnio’n ddatganiad peryglus o wleidyddol i mi – ydi S4C am wahardd canu’r anthem tybed? Neu osod llun o Boris Johnson a Jac yr Undeb dros y rhan honno o’r anthem?
Cip ar weddill rhifyn Gorffennaf
Pardwn i arweinwyr annibyniaeth Catalwnia – NED THOMAS yn trafod penderfyniad Pedro Sanchez
Diwedd y daith i Netanyahu? – efallai, neu efallai ddim, meddai ANDREW MISELL
Ewropead o’r iawn ryw – CATRIN EVANS yn cofio Cyril P. Cule
Tŵr Marcwis – VAUGHAN HUGHES a chofgolofn na chaiff ei dymchwel
Taith Lle-Chi – pam y bu IFOR AP GLYN ar daith i gefnogi cais Gwynedd am enwebiad Safle Treftadaeth Byd i ardaloedd y chwareli
Arwyr Angof: Enid P – GRUFFYDD ALED WILLIAMS ar ddarlithydd unigryw a wnaeth ei marc ‘ym myd dynion’
Hikikomori – ELIN LLWYD MORGAN ar ymgilio cymdeithasol eithafol
Codiad yr Ehedydd
Tybed faint ohonoch fydd yn codi ael mewn tipyn o syndod wrth ddarllen fy ngosodiad taw Ralph Vaughan Williams yw’r ‘Cyfansoddwr Cymreig gorau nas cawsom’? Ond wrth edrych ar hanes cerddoriaeth ym Mhrydain dros y ganrif ddiwethaf ymddengys yr honiad yn un digon rhesymol i mi – ac efallai y dylem wneud llawer mwy o’i achau Cymreig ac ymfalchïo felly yn ei athrylith digamsyniol.
Ychydig dros ganrif yn ôl, ar 14 Mehefin 1921, perfformiwyd am y tro cyntaf un o’i ddarnau mwyaf poblogaidd hyd heddiw, un sy’n dod i frig siart Classic FM yn flynyddol ac yn ben dewis ar Desert Island Discs. Disgrifiodd y cyfansoddwr The Lark Ascending fel ‘rhamant’ i ffidil a cherddorfa. Mae’n seiliedig ar gerdd o’r un teitl gan George Meredith, bardd a chanddo dras Cymreig a Gwyddelig. Ond beth yw cyfrinach ei apêl a sut yn hollol mae’r cyfansoddwr yn hawlio sylw’r gwrandawr am chwarter awr mor llesmeiriol a hudolus?
Rhyfel selsig
Yn y dyddiau iwfforig ar ôl i Joe Biden gael ei ethol i’r Tŷ Gwyn, roedd sôn mai i Iwerddon y byddai’n dod ar ei ymweliad cyntaf fel Arlywydd. Wedi’r cyfan, mae o’n pwysleisio’i wreiddiau Gwyddelig ar bob cyfle. Roedd gobaith y byddai’n gallu gwasgu diwrnod – neu hyd yn oed awr neu ddwy – yn Iwerddon i mewn cyn neu ar ôl y cyfarfod G7 yng Ngherny
Nid felly y bu – efallai oherwydd bod peryglon Covid yn cymhlethu pethau, neu yn syml am nad oedd yr agenda arlywyddol yn caniatáu gwyriad i Iwerddon – er cymaint y byddai Biden ei hun wedi hoffi galw am beint o’r stwff du gyda Gwyddelod addolgar.
Ond doedd dim siom yn Iwerddon pan ddaeth yn amlwg na fyddai Biden yn dod. I’r gwrthwyneb. Oherwydd fe wnaeth Biden rywbeth llawer pwysicach – rhywbeth a oedd nid yn unig yn hynod ddefnyddiol i Iwerddon, ond yn hanesyddol. Fe roddodd chwip din ddiplomyddol i lywodraeth Boris Johnson.