Gorffennaf 2021 / Rhifyn 702

Mae ychydig dros hanner canrif ers cyhoeddi’r astudiaeth wyddonol gyntaf o batrymau pleidleisio yng Nghymru. Fe’i hysgrifennwyd gan Sais o’r enw Kevin Cox ac fe’i cyhoeddwyd mewn cyfrol wedi ei golygu gan gymdeithasegydd o’r Ffindir, Erik Allardt, ac un o’r enwau mwyaf erioed yn yr astudiaeth o wleidyddiaeth yn Ewrop, sef y Norwyad Stein Rokkan. Fel yr wyf wedi nodi o’r blaen yn y golofn hon, roedd Rokkan yn briod â Chymraes ac yn ŵr a fyddai, cyn ei farwolaeth annhymig, yn teithio o’i gartref yn Bergen i dreulio ei wyliau blynyddol yn Nhyddewi. Ond go brin fod angen unrhyw gysylltiad Cymreig i ddarbwyllo’r golygyddion ei bod yn werth cynnwys ysgrif ar Gymru mewn cyfrol a oedd, yn ei dydd, yn cael ei hystyried yn un arloesol. Hyn oherwydd bod patrymau pleidleisio Cymru mor neilltuol nes eu bod yn codi cwestiynau dadansoddol sydd o ddiddordeb rhyngwladol.

O’r diwedd mae modd ymweld ag oriel eto ac, fel ffurfiau eraill ar gelf mae’r cylch rhwng yr artist, ei waith a’i gynulleidfa yn cael ei gyfannu. Wrth ymweld ag Artes Mundi 9 yng Nghaerdydd nid yw’r gelfyddyd yn siomi. Mae arddangosfeydd y wobr bob-yn-eilflwydd ymhlith y goreuon. Er gwaethaf hualau’r pandemig, drwy ymgynghori â’r artistiaid dros Zoom, mae’r trefnwyr wedi llwyddo i osod gwaith y chwe artist yn Amgueddfa Cymru a chanofan Chapter mewn modd effeithiol.

Yn sgil ymgyrch Black Lives Matter a chodi ymwybyddiaeth ynglŷn â pherthynas Cymru â chaethwasiaeth a hefyd gweithredoedd Extinction Rebellion a sut mae gweithgareddau dyn yn niweidio’r amgylchedd, mae’r hinsawdd wleidyddol yn gefnlen i’r gwaith amrywiol.

Yn sicr mae’r arddangosfeydd Artes Mundi 9 yn taro tant – os nad tannau – perthnasol i’r cyflwr dynol modern. A thra mae Ysgrifennydd Diwylliant Llywodraeth San Steffan yn mynnu dylanwadu’n fygythiol ar bolisïau arddangos amgueddfeydd Lloegr, yng Nghymru mae Artes Mundi yn annog trafodaeth.

Gofynnwyd i’r band pres bywiog The Barry Horns ymddangos ar y rhaglen bêl-droed Y Wal Goch, i’w darlledu wedi’r etholiad diweddar. Dyw’r band ddim yn swil o ddangos eu cefnogaeth i’r syniad o annibyniaeth i Gymru. Roeddent yn awyddus i ganu eu cân newydd ‘Cymru Rydd’, cân ddwyieithog yn y dull rap sy’n ei deud hi fel y mae, gan sôn am Dryweryn, Brad y Llyfrau Gleision, ‘Yma o Hyd’ a sawl cyfeiriad gwleidyddol arall, ac mae’r prif gytgan yn cynnwys y geiriau ‘What we want – some self-determination/ Cymru rydd – lead us to liberation…/ Cymru rydd – resist our annexation’. Neges ddigon clir felly.

Dywedwyd wrth y band na allen nhw ganu’r geiriau, ond bod croeso iddyn nhw chwarae’r gân yn offerynnol. Yr hyn a ddywedodd S4C mewn datganiad oedd mai rhaglen am bêl-droed oedd Y Wal Goch, a doedden nhw ddim yn gweld pwrpas dod â gwleidyddiaeth i’r potes! Sy’n codi sawl cwestiwn diddorol yn yr hinsawdd sydd ohoni. Nawr mae Boris Johnson am i bobl beidio â defnyddio’r gair ‘gwlad/country’ wrth gyfeirio at Gymru a’r Alban, gan mai un ‘wlad’ yw’r UK. Ond holl bwrpas Y Wal Goch yw dathlu’r ffaith fod tîm pêl-droed cenedlaethol Cymru wedi cyrraedd yr Ewros – nid yr Alban, nid Lloegr, ond Cymru. Sylfaen yr holl raglen yw dathlu cenedligrwydd Cymru.

Pa mor bell, tybed, y mae S4C am fynd i gadw gwleidyddiaeth allan ohoni? Un o uchafbwyntiau’r profiad o ddilyn Cymru ers Ewros 2016 yw clywed y dorf yn canu ‘Hen Wlad fy Nhadau’, yr anthem sy’n cynnwys y llinellau ‘Ein gwrol ryfelwyr, gwladgarwyr tra mad,/ Dros ryddid collasant eu gwaed’. Mae hwnna’n swnio’n ddatganiad peryglus o wleidyddol i mi – ydi S4C am wahardd canu’r anthem tybed? Neu osod llun o Boris Johnson a Jac yr Undeb dros y rhan honno o’r anthem?