Gorffennaf 2021 / Rhifyn 702

O’r diwedd mae modd ymweld ag oriel eto ac, fel ffurfiau eraill ar gelf mae’r cylch rhwng yr artist, ei waith a’i gynulleidfa yn cael ei gyfannu. Wrth ymweld ag Artes Mundi 9 yng Nghaerdydd nid yw’r gelfyddyd yn siomi. Mae arddangosfeydd y wobr bob-yn-eilflwydd ymhlith y goreuon. Er gwaethaf hualau’r pandemig, drwy ymgynghori â’r artistiaid dros Zoom, mae’r trefnwyr wedi llwyddo i osod gwaith y chwe artist yn Amgueddfa Cymru a chanofan Chapter mewn modd effeithiol.

Yn sgil ymgyrch Black Lives Matter a chodi ymwybyddiaeth ynglŷn â pherthynas Cymru â chaethwasiaeth a hefyd gweithredoedd Extinction Rebellion a sut mae gweithgareddau dyn yn niweidio’r amgylchedd, mae’r hinsawdd wleidyddol yn gefnlen i’r gwaith amrywiol.

Yn sicr mae’r arddangosfeydd Artes Mundi 9 yn taro tant – os nad tannau – perthnasol i’r cyflwr dynol modern. A thra mae Ysgrifennydd Diwylliant Llywodraeth San Steffan yn mynnu dylanwadu’n fygythiol ar bolisïau arddangos amgueddfeydd Lloegr, yng Nghymru mae Artes Mundi yn annog trafodaeth.

Gofynnwyd i’r band pres bywiog The Barry Horns ymddangos ar y rhaglen bêl-droed Y Wal Goch, i’w darlledu wedi’r etholiad diweddar. Dyw’r band ddim yn swil o ddangos eu cefnogaeth i’r syniad o annibyniaeth i Gymru. Roeddent yn awyddus i ganu eu cân newydd ‘Cymru Rydd’, cân ddwyieithog yn y dull rap sy’n ei deud hi fel y mae, gan sôn am Dryweryn, Brad y Llyfrau Gleision, ‘Yma o Hyd’ a sawl cyfeiriad gwleidyddol arall, ac mae’r prif gytgan yn cynnwys y geiriau ‘What we want – some self-determination/ Cymru rydd – lead us to liberation…/ Cymru rydd – resist our annexation’. Neges ddigon clir felly.

Dywedwyd wrth y band na allen nhw ganu’r geiriau, ond bod croeso iddyn nhw chwarae’r gân yn offerynnol. Yr hyn a ddywedodd S4C mewn datganiad oedd mai rhaglen am bêl-droed oedd Y Wal Goch, a doedden nhw ddim yn gweld pwrpas dod â gwleidyddiaeth i’r potes! Sy’n codi sawl cwestiwn diddorol yn yr hinsawdd sydd ohoni. Nawr mae Boris Johnson am i bobl beidio â defnyddio’r gair ‘gwlad/country’ wrth gyfeirio at Gymru a’r Alban, gan mai un ‘wlad’ yw’r UK. Ond holl bwrpas Y Wal Goch yw dathlu’r ffaith fod tîm pêl-droed cenedlaethol Cymru wedi cyrraedd yr Ewros – nid yr Alban, nid Lloegr, ond Cymru. Sylfaen yr holl raglen yw dathlu cenedligrwydd Cymru.

Pa mor bell, tybed, y mae S4C am fynd i gadw gwleidyddiaeth allan ohoni? Un o uchafbwyntiau’r profiad o ddilyn Cymru ers Ewros 2016 yw clywed y dorf yn canu ‘Hen Wlad fy Nhadau’, yr anthem sy’n cynnwys y llinellau ‘Ein gwrol ryfelwyr, gwladgarwyr tra mad,/ Dros ryddid collasant eu gwaed’. Mae hwnna’n swnio’n ddatganiad peryglus o wleidyddol i mi – ydi S4C am wahardd canu’r anthem tybed? Neu osod llun o Boris Johnson a Jac yr Undeb dros y rhan honno o’r anthem?

Tybed faint ohonoch fydd yn codi ael mewn tipyn o syndod wrth ddarllen fy ngosodiad taw Ralph Vaughan Williams yw’r ‘Cyfansoddwr Cymreig gorau nas cawsom’? Ond wrth edrych ar hanes cerddoriaeth ym Mhrydain dros y ganrif ddiwethaf ymddengys yr honiad yn un digon rhesymol i mi – ac efallai y dylem wneud llawer mwy o’i achau Cymreig ac ymfalchïo felly yn ei athrylith digamsyniol.

Ychydig dros ganrif yn ôl, ar 14 Mehefin 1921, perfformiwyd am y tro cyntaf un o’i ddarnau mwyaf poblogaidd hyd heddiw, un sy’n dod i frig siart Classic FM yn flynyddol ac yn ben dewis ar Desert Island Discs. Disgrifiodd y cyfansoddwr The Lark Ascending fel ‘rhamant’ i ffidil a cherddorfa. Mae’n seiliedig ar gerdd o’r un teitl gan George Meredith, bardd a chanddo dras Cymreig a Gwyddelig. Ond beth yw cyfrinach ei apêl a sut yn hollol mae’r cyfansoddwr yn hawlio sylw’r gwrandawr am chwarter awr mor llesmeiriol a hudolus?