Bethan Kilfoil
Yn y byd gwleidyddol mae personoliaethau a pherthnasau personol yr un mor bwysig yn aml - os nad yn bwysicach - na pholisïau. Yn ddiweddar bu farw dau o’r personoliaethau mawr hynny. Dau wahanol iawn i’w gilydd ond dau a adawodd eu marc ar hanes diweddar Iwerddon.
Efallai nad oedd Albert Reynolds yn adnabyddus iawn y tu draw i Iwerddon - ond roedd Albert, fel roedd pawb yn ei alw, yn un o gymeriadau mwyaf lliwgar y byd gwleidyddol Gwyddelig. Roedd o hefyd yn un o arwyr y Broses Heddwch. Bu’n Taoiseach am gyfnod byr - llai na thair blynedd - rhwng Chwefror 1992 a Thachwedd 1994. Ond roedd hwnnw’n gyfnod cythryblus ac fe wnaeth Reynolds ddefnydd rhagorol o’i amser wrth y llyw.
Dyn busnes llwyddiannus a chyfoethog oedd o cyn troi at wleidyddiaeth. Cychwynnodd ei yrfa ym myd adloniant, fel trefnydd dawnsfeydd a rheolwr bandiau. Byd ‘showbands’ - ffenomen Wyddelig ryfeddol - yn ystod pumdegau a chwedegau’r ganrif ddiwethaf oedd byd Albert Reynolds. Offerynwyr a chantorion oedd y ‘showbands’ a fyddai’n perfformio caneuon pop y cyfnod mewn cannoedd o neuaddau dawns drwy Iwerddon benbaladr. Albert hefyd ddaeth â sêr fel Johnny Cash a Kenny Ball i Iwerddon. Symudodd wedyn i’r busnes cynhyrchu bwyd, gan brynu ffatri cig moch yn Nulyn ac adeiladu ffatri bwyd ci yn Longford a ddaeth yn un o fusnesau a chyflogwyr pwysica’r ardal.
Daeth â nodweddion byd masnach i’w wleidyddiaeth. Roedd ganddo graffter di-lol dyn busnes cefn gwlad gydag elfen o’r gamblwr lliwgar. Roedd wrth ei fodd yn mentro ac wedi mentro roedd yn benderfynol o lwyddo. ‘Rhaid cadw’ch llygad ar y gwningen’ oedd un o’i hoff ddywediadau.
Bu’n weinidog mewn sawl adran, gan gynnwys cyfnod gyda chyfrifoldeb dros ddatblygu cyfundrefn deliffon Iwerddon. Daeth yn enwog am yrru rownd y wlad efo llwyth o ffôns yng nghist ei gar gan eu dosbarthu i etholwyr diolchgar. Digwyddiad enwog arall yn ei yrfa oedd hwnnw yn 1981, ac yntau’n Weinidog Trafnidiaeth, pan fu’n rhaid iddo ymdrin â herwgipiad awyren Aer Lingus. Roedd yr herwgipiwr yn gyn-fynach Trapaidd a oedd yn bygwth ei roi ei hun ar dân os nad oedd yr awyren yn hedfan i Tehran ac os na fyddai’r Pab yn datgelu Trydedd Cyfrinach Ffatima. Mewn cyfres wych ar RTÉ, Reeling in the Years, mae’r bennod o 1981 sy’n dangos Reynolds ar darmac maes awyr yn Ffrainc yn ateb cwestiynau’r wasg am Drydedd Cyfrinach Ffatima yn glasur. (Mae ar YouTube os oes rhywun am ei weld.)
Roedd Reynolds bron yn 60 oed pan ddilynodd Charles Haughey fel arweinydd Fianna Fáil ac fel Taoiseach. Ar ei ddiwrnod cyntaf fe gyhoeddodd mai ei amcan oedd gweithio tuag at heddwch yng Ngogledd Iwerddon. Ac fe gadwodd ei air...
***
Mae rôl Ian Paisley yn hanes yr ynys hon yn un llawer mwy cymhleth a dadleuol. Do, fe gafodd ei dröedigaeth Ddamasgaidd ac fe drodd at heddwch tua diwedd ei oes. Ond roedd o’n rhannol gyfrifol am achosi’r erchyllterau yn y lle cyntaf. Mae bron yn amhosib peidio gweld bywyd a gyrfa Paisley mewn termau Beiblaidd. Y pregethwr tanllyd, y proffwyd o’r Hen Destament yn arwain ei bobl a’r Mab Afradlon yn edifarhau. Dyna sut yr oedd Paisley yn ei weld ei hun.
Sefydlodd ei enwad ei hun a’i blaid wleidyddol ei hun. Mae’r Eglwys Bresbyteraidd Rydd yn ganlyniad ffrae efo’r Presbyteriaid eraill. Sefydlodd y Blaid Unoliaethol Ddemocrataidd, y DUP, am fod Unoliaethwyr Ulster, yr UUP, yn llawer rhy llywaeth yn ei olwg. Fe roddodd Paisley lais i Brotestaniaid difreintiedig, dosbarth gweithiol y Gogledd oedd yn cael eu hesgeuluso gan yr UUP dosbarth canol. Roedd o hefyd yn bregethwr ysbrydoledig, medden nhw, ac yn gynrychiolydd da dros ei etholwyr, boed Brotestaniaid neu Babyddion.
Ond roedd areithiau sectyddol, tanllyd Paisley, yn disgrifio Pabyddion fel pryfetach, yn annog dynion ifainc i derfysgu ac yn arwain at dywallt gwaed. Roedd ei grefydd yn un ddu a gwyn, a digyfaddawd; ei wleidyddiaeth yn ddinistriol. Roedd ei ‘Na! Byth! Dim ildio!’ yn atseinio drwy Ulster.
Wedi dweud hynny i gyd, fe wnaeth Paisley newid, ac fe wnaeth o droi at heddwch, a hynny gyda’i holl egni. Fe gytunodd i rannu grym efo’i gyn-elynion, Sinn Féin, yn Stormont. Heb Paisley fyddai Cytundeb Dydd Gwener y Groglith, a sefydlu’r Cynulliad, ddim wedi bod yn bosib. Roedd siwrnai Paisley at y bwrdd trafod yn Stormont yr un mor syfrdanol ac annisgwyl â llwybr Martin McGuinness. A bu’r berthynas gwbl anhygoel rhwng y ddau gyn-elyn yn hollbwysig i weithrediad y Cynulliad...