Hydref 2018 / Rhifyn 669

Darllen am ddim

Deddf Pwtin a lleiafrifoedd Rwsia

Mae deddf addysg newydd a basiwyd yn Senedd Ffederasiwn Rwsia yn ddiweddar yn bygwth dyfodol ieithoedd brodorol rhai o weriniaethau’r wladwriaeth. Dyma beth o’r cefndir hanesyddol i’r hyn sy’n cael ei weld gan rai fel adlewyrchiad o bolisi ehangach Pwtin i atafaelu grymoedd oddi ar y gweriniaethau.

Gall mesur seneddol sy’n effeithio ar un iaith fod yn fater digon dadleuol, fel y gwyddom. Beth ddywedwn ni wedyn am ddeddf a ddaeth i rym ar 3 Awst eleni sy’n diraddio o leiaf 80 o ieithoedd cynhenid Ffederasiwn Rwsia ac yn peryglu dyfodol llawer ohonynt?

Yn ôl ffigurau a chategorïau UNESCO, heblaw am y Rwseg, dim ond yr iaith Tatar o fewn Ffederasiwn Rwsia sydd heddiw mewn cyflwr gweddol iach, gyda chwe miliwn o siaradwyr. O’r 131 o ieithoedd eraill, mae tua 19 yn yr un dosbarth â’r Gymraeg, sef ‘bregus’, a’r gweddill ‘mewn perygl’, ‘perygl dybryd’ neu ar fin marw. Mae tua 70 o’r ieithoedd â llai na 50,000 o siaradwyr, ac er bod hawl ar bapur gan bob plentyn i gael addysg yn y famiaith, mae’r cymal ‘lle bo hynny’n ymarferol’ yn cyfyngu’n sylweddol ar yr hawl yn achos yr ieithoedd lleiaf, mwy gwasgaredig, neu nomadaidd. Ymddengys, serch hynny, fod o gwmpas 80 o ieithoedd cynhenid Rwsia â phresenoldeb swyddogol o fewn y drefn addysg, fel pwnc ac fel cyfrwng.

Ned Thomas

Rhodri a minnau – y ‘Welsh Morgans’

Heddiw ar ddydd fy mhen-blwydd yn 81 rwy’n meddwl am y clinig yn Connaught Road, Y Rhath, lle cawsom ni’n dau ein geni, a’m cof cyntaf un yw mynd i’r tŷ i weld Rhodri, y babi newydd, ddiwedd Medi 1939. Yn union wedi’r geni ar y llawr isaf symudwyd fy mam i’r llawr uchaf, a Mrs Gill (merch o Flaenau Ffestiniog a pherchennog y clinig) yn sicrhau fy mam y byddai’n gwbl ddiogel dan y nenbren rhag y bomiau – ‘Mae’r hen dai ’ma wedi’u codi mor solat’! D.E. Parry-Williams, darlithydd cerddoriaeth yng Ngholeg Caerdydd, oedd wedi cymeradwyo’r meddyg, Arwyn Evans, am ei fod yn fab i’r Athro David Evans, pennaeth cerddoriaeth Caerdydd – ‘Dai Caneri’, er mwyn ei wahaniaethu oddi wrth Athro Almaeneg Coleg Aberystwyth oedd yn ‘Dai Deutsch’. Sylwais fod y nyrsys yn galw mam yn ‘Mrs Morgan’ ac felly, wrth iddi hi a’r bychan ddod adre i Radur wedi pythefnos o ofal, mi gyfarchais i hi gyda ‘Helo Mrs Morgan’. Roedd yn foddfa o ddagrau wrth feddwl bod ei mab hynaf wedi mynd yn ddiarth iddi mewn pythefnos.

Prys Morgan
Mwy
Ysgrif Goffa

Gareth Price (1939–2018)

Ym mis Medi 1964 y cwrddon ni gyntaf, dau gynhyrchydd radio ifanc eitha di-glem newydd eu penodi – Gareth ar ôl blwyddyn yn darlithio ar ystadegau ym Mhrifysgol Queen’s, Belfast – yn rhannu stafell ac yn dechrau cyfeillgarwch oes.
 
Roedd Gareth yn ddysgwr cyflym ac yn chwa o awel iach. Daeth â ffresni a phersbectif gwahanol i raglenni radio materion y dydd mewn cyfresi amser cinio fel Ac Os ac Onibai, gyda chymysgedd amrywiol a newydd o gyfranwyr: Llew Goodstadt yn Hong Kong, y Gweriniaethwr I.D.E. Thomas yn America, a Harri Pritchard Jones a’r Athro Proinsias Mac Cana yn Iwerddon. Roedd ganddo’r ddawn hefyd i drin gwleidyddion croendenau; y ffefryn ganddo o ddigon oedd yr hen rebel dros Ferthyr, S.O. Davies.
 
O fewn dwy flynedd, roedd teledu wedi ei fachu, a bu’r un mor llwyddiannus yno yn gynhyrchydd rhaglenni nodwedd a dogfen.

Meirion Edwards
Mwy
Opera

Gwell Rhyfel na Heddwch

A ydw i wedi darllen nofel Leo Tolstoy, Rhyfel a Heddwch? Er mawr gywilydd imi, nac ydw. A oes gennyf gopi ohoni? Oes. Tasg a neilltuais ar gyfer f’ymddeoliad yw mynd i’r afael â hi. Dyfalu oeddwn i, felly, faint o gynulleidfa War and Peace Opera Cenedlaethol Cymru yng Nghaerdydd oedd wedi darllen y llyfr tybed. Wrth feddwl am opera hirfaith Sergei Prokofiev, o gyfnod yr Ail Ryfel Byd, rhaid cofio y byddai cynulleidfaoedd Rwsia, dan orthrwm dieflig yn fewnol ac allanol ar y pryd, yn gyfarwydd â holl fanylion cyfoethog y llyfr ac yn debycach na ni, efallai, o sylwi ar ddiffygion amlwg yr opera.

Nid yw’n syndod na fu perfformiad Cymreig cyn hyn o’r opera, o gofio mor brin fu’r perfformiadau yn Ewrop yn gyffredinol Nid yw eto wedi cyrraedd llwyfan Covent Garden yn Llundain er enghraifft. Felly roedd yn bwysig cymryd y cyfle hwn i glywed y Corws a’r Gerddorfa yn eu holl ogoniant.

Geraint Lewis
Mwy
Adolygiadau

Mwy tosturiol na Kate

Rhwng 1933 ac 1943 cyhoeddodd Elena Puw Morgan dair nofel i oedolion – pob un o’r tair yn enillwyr gwobrau o bwys yn Eisteddfodau Cenedlaethol y cyfnod. Mae rhywun yn gresynu’n fawr nad ysgrifennodd ragor. Nansi Lovell: Hunangofiant Hen Sipsi oedd y gyntaf ohonynt, ac fel y gwelwyd wedyn yn Y Wisg Sidan ac Y Graith, mae yma nofelydd greddfol: un sicr ei chyffyrddiad wrth lunio golygfeydd cofiadwy a chanddi’r gallu i greu cymeriadau gafaelgar, i gydbwyso sgwrs a naratif yn ddramatig, ac i yrru plot yn hyderus a diwastraff yn ei flaen. Mae’r nofel, sydd newydd ei hailgyhoeddi gan Wasg Honno, yn dyst i ddiddordeb yr awdures mewn pobl o bob math – yn yr achos hwn yn niwylliant carfan o’r gymdeithas a oedd yn dra gwahanol i’w chefndir llengar ac anghydffurfiol ei hun. Ffrwyth ymwneud Elena Puw Morgan â’r sipsiwn Romani a ymwelai â’i bro enedigol yng Nghorwen yw’r nofel, ac mae ei rhan gyntaf yn bortread cofiadwy o fyw a bod ‘Hen Deulu’ Abram Wood ar ddechrau’r 20g.

Angharad Price
Mwy

Cip ar weddill rhifyn Hydref

Cambihafio yn y rasysAndrew Misell
A–Z cerddoriaeth GymreigPwyll ap Siôn
Sut i goffáu arwyr ac arwresauCatrin Evans
Bwyty Monwysyn yn LlundainLowri Haf Cooke
Meirwon Côr y Cewri – pobl Penfro?Deri Tomos
Hapusrwydd ar hapBeca Brown

…a llawer mwy. Mynnwch eich copi nawr.

Mwy

Enillydd y Cwis

Enillydd Cwis BARN Gorffennaf/Awst 2018 yw Eleri Williams, Efailnewydd. Mae’n derbyn jwg seramig gan Grochendy Sparks (www.sparkspottery.co.uk). Llongyfarchiadau mawr iddi. Ceir yr atebion yn rhifyn Hydref.

Mwy
Materion y mis

Giggs yn gosod y seiliau

Mae clywed galwad yn ymbil ar i bawb gyd-dynnu yn arwydd go bendant, yn amlach na pheidio, fod pethau wedi hen ddechrau dadfeilio o’n cwmpas. Byddai’n hawdd casglu, felly, fod gobeithion Ryan Giggs o greu argraff yn ei swydd fel rheolwr tîm pêl-droed Cymru yn llai nag addawol pan gafodd ei benodi yn ôl ym mis Ionawr. Efallai nad oedd y penodiad wedi creu ton o wrthwynebiad ymhlith selogion y Wal Goch, ond rhaid cydnabod bod peth anniddigrwydd.

Mae cyn-arwr Old Trafford wedi troedio llwybr gofalus wrth geisio darbwyllo ei wrthwynebwyr ei fod yn etifedd teilwng o goron Chris Coleman. Roedd ei benderfyniad i gadw Osian Roberts yn ei swydd yn gam allweddol wrth geisio tawelu ofnau’r amheuwyr. Mwy arwyddocaol, efallai, yw’r ffaith fod Albert Stuivenberg, cyn-hyfforddwr Manchester United yn ystod cyfnod Louis Van Gaal, wedi ymuno efo’r llys. Awgrym cryf fod y brenin newydd am weld newidiadau, boed hynny drwy esblygiad yn hytrach na chwyldro.

Eilir Llwyd
Mwy