Mai 2022 / Rhifyn 712

Anllywodraeth y Cedyrn

Aeth pedair canrif heibio ers i Edmwnd Prys, un o feirdd y Dadeni, ddisgrifio gwerin dlawd ei oes fel môr diymadferth yn gorfod derbyn popeth sy’n llifo iddo:

​Ni all symud, mae’n fud fo,
​ A bwrn a rôi bawb arno.

A dyma ni, yn 2022, yn dal yr un lle. Gwir y gair fod y ‘tlodion gyda ni bob amser’.

I’r hen, fel fi, teyrnas nostaljia yw ieuenctid, yr hen ddyddiau hirfelyn tesog, paradwysaidd hynny pan oedd popeth yn fêl i gyd. Rhan fawr o’r nostaljia hwnnw yw dyrchafu’r tlodi y magwyd rhywun ynddo i ryw Afallon draw dros don y blynyddoedd. Mewn sgwrs rhwng cyfoedion boldew, breintiedig, ceir cystadleuaeth ‘Pwy oedd dlotaf?’ gan derfynu, yn ddieithriad, gyda’r fonllef fuddugoliaethus ‘Ond doedden nhw’n ddyddiau da?’

Ie, rhyfeddol, a thwyllodrus, yw nostaljia. Mae gen i brofiad personol o fagwraeth dlawd mewn cymdeithas dlawd, a gallaf eich sicrhau mai dim ond pellter y blynyddoedd sy’n melysu’r cof amdano. Y gwir diymwâd yw mai uffern yw tlodi…

Dafydd Fôn Williams
Mwy
Darllen am ddim

Bucha, Borodyanka a byddin Rwsia

Yn yr adroddiad arbennig hwn i BARN o Wcráin mae IOLO ap DAFYDD yn gofyn a fydd cyhuddiadau o gyflawni troseddau rhyfel yn cael eu dwyn yn erbyn Vladimir Pŵtin.

Ar strydoedd Bucha roedd rhai pobl wedi bod yn gorwedd yn gelain am ddyddiau. Yn sgil cyhoeddi delweddau lloeren fe wyddom ni tua phryd y lladdwyd ugeiniau o drigolion y dref. Ac am faint y buon nhw’n gorwedd lle saethwyd nhw. Drwy gymharu gyda mapiau o’r cyfnod cyn i filwyr Rwsia gyrraedd, mae modd amcangyfrif amserlen o’r hyn y mae llawer o Wcreiniaid yn eu hystyried yn achosion o ddienyddio mewn gwaed oer.

Dyma sylfaen eu cyhuddiadau o droseddau rhyfel, a bod hawliau dynol wedi’u hanwybyddu gan Rwsia yn Bucha, a threfi eraill. Wrth ddarlledu ddechrau Ebrill ar yr hyn a ddigwyddodd yno i sianel CGTN, a rhai gwasanaethau newyddion Cymraeg, cefais gadarnhad fod 68 o bobl leol wedi eu lladd gan ynnau mawr Rwsia, neu wedi eu saethu ar y strydoedd, a’u claddu mewn un man. Bellach credir bod tua 400 o bobl y dref wedi eu lladd yn fwriadol.

Y tu cefn i eglwys Uniongred Sant Andreas roedd offeiriad a rhai dynion lleol wedi agor bedd torfol. Symudwyd y celanedd er mwyn hylendid a pharch. Gwaith peryglus gyda’r fynwent leol yn darged i filwyr Rwsiaidd, a marwdy yr ybyty lleol yn orlawn.

Mewn llais tawel fe eglurodd y Tad Andiry Galavin wrtha i fod pobl wedi eu lladd mewn gwahanol sefyllfaoedd yn ystod mis Mawrth. ‘Roedd Rwsiaid yn saethu pobl am gerdded ar y strydoedd.’ Doedd dim emosiwn bron yn ei wyneb na’i lais, hyd nes iddo ddweud, ‘Roedd y dref yn frith o gyrff. Roeddwn i’n gallu cerdded a gweld pobl wedi marw ym mhobman. Nid damwain oedd hyn ond llofruddio bwriadol.’

Ar lan y bedd dros dro, roedd yn anodd amgyffred faint o bobl a osodwyd ynddo gyda dim ond blancedi a thywod i’w gorchuddio. Yn y dyddiau olaf cyn i’r Rwsiaid gilio, rhoddwyd rhagor o gyrff mewn bagiau plastig du ar ben y bobl a oedd yno’n barod.

Iolo ap Dafydd
Darllen am ddim

Cip ar weddill rhifyn Mai

Cymraeg ar faes y gad – Eifion Glyn
Covid – Shanghai yn cythruddo Beijing – Karl Davies
Ail-wladoli rheilffyrdd yr Alban – Will Patterson
Eirys Edwards, yr arlunydd anweledig – Mari Emlyn
Rhagfarnau mewn chwaraeon – Derec Llwyd Morgan
Teyrngedau i Madge Hughes, Lyn Lewis Dafis, Stella Treharne ac R. Cyril Hughes – Enid Evans, Richard Owen, Llŷr Evans a Richard Parry Jones

Mwy

Twtio’n teimladau go iawn

Yn y dyddiau sydd ohoni, gyda’r cyfryngau cymdeithasol yn aml yn bur amrwd eu cynnwys a chyhuddiadau cyson ein bod yn gor-rannu pethau personol, mae’n syndod bod y fath beth â tabŵ yn dal i fodoli.

Ond bywyd wedi ei guradu’n ofalus ydi’r un rydan ni’n ei rannu ar lein wrth gwrs, a hyd yn oed pan fydd blerwch ac ing bywyd yn mynnu ei le wrth inni sgrolio ar ein sgriniau bach, cydymdeimlo’n frysiog wnawn ni, cyn symud ymlaen at y peth nesaf. Dydi hynny ddim am nad ydan ni’n malio, ond am fod bywyd yn un bwrlwm sy’n rhoi esgus inni dros osgoi ista efo galar a syllu i’w lygaid o.

Er ein bod ni’n fwy rhydd i agor ein calonnau nag erioed o’r blaen o bosib, does fawr o dystiolaeth ein bod ni’n gwneud hynny’n amlach nac yn fwy gonest. Rydan ni’n dal i drio twtio’n teimladau gerbron y byd rhag inni wneud pobol eraill yn anghysurus…

Beca Brown
Mwy
Celf

Creadigaethau cynnar hanesydd celf

Mae Pethau Cudd yn deitl addas i’r arddangosfa sydd i’w gweld ar hyn o bryd yng Nghanolfan Grefft Rhuthun. Dyma sioe sy’n gofnod o hanes gwaith celf a chrefft yr hanesydd Peter Lord. Mae Jill Piercy, curadur yr arddangosfa, wedi llwyddo i grynhoi cerfluniau a chyfrolau bychain, darluniau a gwaith enamel, sy’n olrhain gyrfa artistig y gŵr arbennig hwn – y gŵr sydd bellach wedi hen ennill ei le fel yr awdurdod ar ddiwylliant gweledol Cymru. Wrth gamu dros drothwy’r oriel, yn croesawu’r ymwelydd mewn cês persbecs mae 19 o gyhoeddiadau, rhai tenau a rhai trwchus, o eiddo Peter Lord – sef llyfryddiaeth weledol o’i holl waith o 1992 hyd heddiw.

Y peth nesaf i ddenu’r llygaid yw tŵr lliwgar Y Plentyn Glân (c.1984) sydd wedi’i ysbrydoli gan ddelweddau cardiau Tarot. Ynghyd â’r haul, y lleuad a’r sêr, mae’r adeiladwaith o blatiau enamel yn cynnwys dynionach a golygfeydd sy’n cyfleu’r ymryson, yr ymbalfalu a’r dyfalu sydd ynghlwm â thaith bywyd.

Robyn Tomos
Mwy
Gwleidyddiaeth

Codi cenedl – esiampl ‘Gwyddel mwyaf yr Ugeinfed Ganrif’

Ers blwyddyn a mwy, hanes Iwerddon sydd wedi mynd â’m bryd. Yn benodol, hanes Iwerddon yn ystod y ganrif ddiwethaf. A pha syndod? O edrych yn ôl, dros ganrif yn ddiweddarach, onid yw’n amlwg fod dylanwad y chwyldro a gychwynnwyd yn ystod Pasg 1916 wedi profi’n fwy pellgyrhaeddol a hirhoedlog na’r chwyldro hwnnw a gychwynnodd ym Mhetrograd (fel yr oedd ar y pryd) gwta ddeunaw mis yn ddiweddarach? Llwyddodd y Gwyddelod nid yn unig i agor bedd imperialaeth Brydeinig: ar risiau Prif Swyddfa Bost Dulyn y seiniwyd tranc imperialaeth orllewinol drwy’r trwch. Dal i ddisgwyl yr ydym am wawrddydd sosialaeth fyd-eang...

Mae’r dramatis personae mor rhyfeddol o ddiddorol hefyd. Dyna i chi ddycnwch a gweledigaeth Arthur Griffith – newyddiadurwr a’i wreiddiau teuluol yn Nrws-y-coed a newidiodd gwrs hanes cenedl a thrwy hynny danseilio’r Ymerodraeth fwyaf a welodd y byd erioed. A phrin fod ffigwr mwy rhamantus yn holl hanes y ganrif ddiwethaf na Michael Collins, y gŵr a lwyddodd i herio grym milwrol yr Ymerodraeth honno.

Richard Wyn Jones
Mwy
Cerdd

Taith ar hyd y tannau – adolygiad o gyngerdd Rhisiart Arwel

Roedd hi’n ddiwrnod olaf mis Mawrth 2022. Yn Theatr Derek Williams, Ysgol Godre’r Berwyn, Y Bala, roedd cynnwrf a bwrlwm yn y cyntedd a’r cyngerdd cyntaf ers dros ddwy flynedd ar fin cael ei lwyfannu yno. Pa well ffordd i lansio tymor newydd sbon o gyngherddau na gwahodd y gitarydd Rhisiart Arwel yno? Yn yr union ysgol honno, ac ar y llwyfan hwnnw, y bu Rhisiart yn yr ysgol ac roedd yn amlwg wrth ei fodd yn cael dod yn ôl i’w gynefin.

Mae cyngerdd gyda Rhisiart Arwel yn fwy na dod i wrando ar gerddoriaeth. Mae hefyd yn addysg, yn adloniant, a’r gynulleidfa’n cael cyd-deithio gyda’r artist i bedwar ban byd. Roedd clywed am droeon trwstan hwn a’r llall – cyfansoddwyr, perfformwyr a’r artist ei hun – yn ychwanegu hefyd at gynhesrwydd y cyfathrebu gyda’r gynulleidfa.

Sioned Webb
Mwy
Llên

Rhyfel sy’n dal i frifo

Tasglu’n hwylio o borthladd Portsmouth yn sbloets o faneri Jac yr Undeb i gyfeiliant dolefus ‘We Are Sailing’ Rod Stewart. Pennawd y Sun, ‘GOTCHA’, pan suddwyd y General Belgrano a 368 o Archentwyr ar ei bwrdd. ‘Rejoice! Rejoice!’ fuddugoliaethus Margaret Thatcher pan adfeddiannodd lluoedd Prydain ynysoedd De Georgia. A Simon Weston. Simon Weston y llanc 21 oed o bentref Nelson ac aelod o’r Gwarchodlu Cymreig, y llosgwyd 46 y cant o’i gorff yn sgil yr ymosodiad ar long y Sir Galahad.

Dyna rai o’r delweddau sy’n aros yn fy meddwl i o’r rhyfel byr a ymladdwyd rhwng 2 Ebrill a 14 Mehefin 1982. Ac mae’n rhaid ei fod wedi gadael argraff arnaf oherwydd bu’r gwrthgyferbyniad rhwng y rhethreg a’r ddefodaeth gyhoeddus a thorfol pan anfonir milwyr i ryfel ac effeithiau dynol ac unigol hynny’n hwyr neu’n hwyrach yn destun chwilfrydedd ac ymchwil imi. Hynny yw, sut y mae’r rhai a’i profodd yn ogystal â beirdd, nofelwyr, dramodwyr, arlunwyr, cerddorion a gwneuthurwyr ffilmiau wedi cyfleu’r profiad o ryfel, boed hynny ar y Somme neu yn Fiet-nam neu’r Falklands/Malvinas.

Gerwyn Wiliams
Mwy