Mai 2022 / Rhifyn 712

Ers blwyddyn a mwy, hanes Iwerddon sydd wedi mynd â’m bryd. Yn benodol, hanes Iwerddon yn ystod y ganrif ddiwethaf. A pha syndod? O edrych yn ôl, dros ganrif yn ddiweddarach, onid yw’n amlwg fod dylanwad y chwyldro a gychwynnwyd yn ystod Pasg 1916 wedi profi’n fwy pellgyrhaeddol a hirhoedlog na’r chwyldro hwnnw a gychwynnodd ym Mhetrograd (fel yr oedd ar y pryd) gwta ddeunaw mis yn ddiweddarach? Llwyddodd y Gwyddelod nid yn unig i agor bedd imperialaeth Brydeinig: ar risiau Prif Swyddfa Bost Dulyn y seiniwyd tranc imperialaeth orllewinol drwy’r trwch. Dal i ddisgwyl yr ydym am wawrddydd sosialaeth fyd-eang...

Mae’r dramatis personae mor rhyfeddol o ddiddorol hefyd. Dyna i chi ddycnwch a gweledigaeth Arthur Griffith – newyddiadurwr a’i wreiddiau teuluol yn Nrws-y-coed a newidiodd gwrs hanes cenedl a thrwy hynny danseilio’r Ymerodraeth fwyaf a welodd y byd erioed. A phrin fod ffigwr mwy rhamantus yn holl hanes y ganrif ddiwethaf na Michael Collins, y gŵr a lwyddodd i herio grym milwrol yr Ymerodraeth honno.

Tasglu’n hwylio o borthladd Portsmouth yn sbloets o faneri Jac yr Undeb i gyfeiliant dolefus ‘We Are Sailing’ Rod Stewart. Pennawd y Sun, ‘GOTCHA’, pan suddwyd y General Belgrano a 368 o Archentwyr ar ei bwrdd. ‘Rejoice! Rejoice!’ fuddugoliaethus Margaret Thatcher pan adfeddiannodd lluoedd Prydain ynysoedd De Georgia. A Simon Weston. Simon Weston y llanc 21 oed o bentref Nelson ac aelod o’r Gwarchodlu Cymreig, y llosgwyd 46 y cant o’i gorff yn sgil yr ymosodiad ar long y Sir Galahad.

Dyna rai o’r delweddau sy’n aros yn fy meddwl i o’r rhyfel byr a ymladdwyd rhwng 2 Ebrill a 14 Mehefin 1982. Ac mae’n rhaid ei fod wedi gadael argraff arnaf oherwydd bu’r gwrthgyferbyniad rhwng y rhethreg a’r ddefodaeth gyhoeddus a thorfol pan anfonir milwyr i ryfel ac effeithiau dynol ac unigol hynny’n hwyr neu’n hwyrach yn destun chwilfrydedd ac ymchwil imi. Hynny yw, sut y mae’r rhai a’i profodd yn ogystal â beirdd, nofelwyr, dramodwyr, arlunwyr, cerddorion a gwneuthurwyr ffilmiau wedi cyfleu’r profiad o ryfel, boed hynny ar y Somme neu yn Fiet-nam neu’r Falklands/Malvinas.

Yn yr adroddiad arbennig hwn i BARN o Wcráin mae IOLO ap DAFYDD yn gofyn a fydd cyhuddiadau o gyflawni troseddau rhyfel yn cael eu dwyn yn erbyn Vladimir Pŵtin.

Ar strydoedd Bucha roedd rhai pobl wedi bod yn gorwedd yn gelain am ddyddiau. Yn sgil cyhoeddi delweddau lloeren fe wyddom ni tua phryd y lladdwyd ugeiniau o drigolion y dref. Ac am faint y buon nhw’n gorwedd lle saethwyd nhw. Drwy gymharu gyda mapiau o’r cyfnod cyn i filwyr Rwsia gyrraedd, mae modd amcangyfrif amserlen o’r hyn y mae llawer o Wcreiniaid yn eu hystyried yn achosion o ddienyddio mewn gwaed oer.

Dyma sylfaen eu cyhuddiadau o droseddau rhyfel, a bod hawliau dynol wedi’u hanwybyddu gan Rwsia yn Bucha, a threfi eraill. Wrth ddarlledu ddechrau Ebrill ar yr hyn a ddigwyddodd yno i sianel CGTN, a rhai gwasanaethau newyddion Cymraeg, cefais gadarnhad fod 68 o bobl leol wedi eu lladd gan ynnau mawr Rwsia, neu wedi eu saethu ar y strydoedd, a’u claddu mewn un man. Bellach credir bod tua 400 o bobl y dref wedi eu lladd yn fwriadol.

Y tu cefn i eglwys Uniongred Sant Andreas roedd offeiriad a rhai dynion lleol wedi agor bedd torfol. Symudwyd y celanedd er mwyn hylendid a pharch. Gwaith peryglus gyda’r fynwent leol yn darged i filwyr Rwsiaidd, a marwdy yr ybyty lleol yn orlawn.

Mewn llais tawel fe eglurodd y Tad Andiry Galavin wrtha i fod pobl wedi eu lladd mewn gwahanol sefyllfaoedd yn ystod mis Mawrth. ‘Roedd Rwsiaid yn saethu pobl am gerdded ar y strydoedd.’ Doedd dim emosiwn bron yn ei wyneb na’i lais, hyd nes iddo ddweud, ‘Roedd y dref yn frith o gyrff. Roeddwn i’n gallu cerdded a gweld pobl wedi marw ym mhobman. Nid damwain oedd hyn ond llofruddio bwriadol.’

Ar lan y bedd dros dro, roedd yn anodd amgyffred faint o bobl a osodwyd ynddo gyda dim ond blancedi a thywod i’w gorchuddio. Yn y dyddiau olaf cyn i’r Rwsiaid gilio, rhoddwyd rhagor o gyrff mewn bagiau plastig du ar ben y bobl a oedd yno’n barod.