Mai 2023 / Rhifyn 724

Ysgrif Goffa

Cofio Dafydd Hywel

Ro’n i wedi gweld Hywel ymhell cyn i mi ddod i’w adnabod ac yntau’n gwisgo crys coch clwb rygbi’r Aman ar brynhawniau Sadwrn. I gryts ifanc fel ni roedd cefnogi’r clwb yn rhan o ddefod y penwythnos mewn dyffryn glofaol lle’r oedd gan bob pentref ei dîm. Dan gapteniaeth Hywel enillodd y clwb gynghrair Gorllewin Cymru yn ystod tymor 1971–72 a hynny’n ddiguro am y tro cyntaf yn ei hanes. Yn dilyn y gamp honno daeth y bachwr cydnerth yn dipyn o arwr i ni fechgyn lleol.

Erbyn i’n llwybrau groesi eto a finnau newydd symud i’r brifddinas i fyw, roedd Hywel Evans wedi troi’n Dafydd Hywel a’r chwaraewr rygbi di-ildio bellach yn actor amryddawn.

Cefin Campbell

Mwy

Paentiad olew gan William Selwyn - I gyfeiriad yr Eifl o Bontllyfni

Celf

Dehonglwr ‘Dre’ a chefn gwlad – William Selwyn yn 90

‘Ei gariad at dir a phobl Gwynedd a’i gwnaeth yn un o arlunwyr dyfrlliw mwyaf athrylithgar gwledydd Prydain.’ Dyna a ddywedwyd gan Syr Kyffin Williams yn ei gyflwyniad i Bardd y Brwsh Paent (2007) am William Selwyn, a fydd yn dathlu ei ben-blwydd yn 90 eleni. Mae’n dal i gael blas ar baentio, ac yn parhau i arddangos ei waith ym mhrif orielau Cymru a Lloegr. Yn wir, mae arddangosfa ganddo ar fin agor yn Oriel Ffin y Parc, Llanrwst.

Yng Nghaernarfon y’i ganed, ac yno bu’n byw gydol ei oes ac eithrio’r ddwy flynedd a dreuliodd yn y Royal Artillery. Pymtheg oed ydoedd pan ddechreuodd arlunio. Mae’n cofio i’w ewythr ddweud wrtho bryd hynny, ‘Does dim rhaid iti fynd ymhell o Gaernarfon i chwilio am ysbrydoliaeth i baentio.’

Rhiannon Parry

Mwy

Tudalennau blaen papurau newydd yn rhoi sylw i drafferthion yr SNP

O’r Alban

Pa fodd y baglodd y cedyrn?

Digri yn ddieithriad yw’r achlysuron hynny pan fydd hacs Llundain yn sylwi ar yr Alban. A phan fyddan nhw’n sylwi, fyddan nhw byth braidd yn ei chael hi’n iawn. Nid eu bod nhw’n dysgu dim; dyw profiad byth yn eu rhwystro nhw rhag proffwydo’n hyderus bob gafael ei bod hi ar ben ar yr SNP ac ar ragolygon annibyniaeth y tro hwn.

Pan ddaliodd Llafur eu gafael yn eu seddau Albanaidd yn etholiad San Steffan yn 2010; pan enillwyd refferendwm annibyniaeth 2014 gan yr ochr Na; pan gollodd yr SNP 21 sedd yn etholiad cyffredinol Prydeinig 2017; pan oedd Alex Salmond a Nicola Sturgeon yng ngyddfau ei gilydd: darogan diwedd yr SNP wnaeth y cyfryngau er i bob etholiad a ddilynodd y digwyddiadau hynny wneud sbort llwyr o bob proffwydoliaeth wacsaw o’r fath.

Wrth i’r SNP gynnal eu hetholiad arweinyddol mwyaf rhanedig mewn ugain mlynedd, mae’n ddigon hawdd gweld beth barodd i’r newyddiadurwyr fynd ati unwaith eto i ddarogan gwae i’r blaid ac i gladdu annibyniaeth.

Will Patterson

Mwy

Cip ar weddill rhifyn Mai

Trafferthion Arlywydd Ffrainc – Mared Gwyn

Golwg amgen ar wreiddiau’r rhyfel yn Wcráin –Emrys Roberts

Dad-ddynoli’r ceiswyr lloches – Dafydd Fôn Williams

Colli cyfle gydag Arwyddair Llangollen – Beca Brown

Cofio Cledwyn Jones, John Gruffydd Jones a J. Selwyn Lloyd – Wynne Roberts, Llion Jones a Menna Lloyd Williams

Esblygiad rhyfeddol cocrotsys – Deri Tomos

Mwy

Micheál Martin yn arwain Joe Biden o gwmpas Carlingford Castle, Swydd Louth

Darllen am ddim

Biden yn ‘dod adref’

Gwnaeth Arlywydd yr Unol Daleithiau yn fawr o bob cyfle i ddathlu ei gysylltiadau teuluol yn ystod ei ymweliad â Gogledd a Gweriniaeth Iwerddon. Tybed fydd y croeso a gafodd yn rhoi hwb iddo sefyll am ail dymor yn y Tŷ Gwyn?

Roedd gan yr Arlywydd Joe Biden ddau reswm dros ei ymweliad ag Iwerddon ddechrau mis Mai. Gwleidyddol oedd y rheswm cyntaf gan ei bod hi’n hi’n 25 mlynedd ers arwyddo Cytundeb Dydd Gwener y Groglith, sydd wedi sicrhau heddwch ar yr ynys ar ôl blynyddoedd gwaedlyd yr Helyntion yng Ngogledd Iwerddon. Roedd Biden eisiau pwysleisio nid yn unig rôl allweddol yr Unol Daleithiau yn y broses o lunio’r Cytundeb (yn benodol Bill Clinton a’r Seneddwr George Mitchell, cadeirydd y trafodaethau), ond hefyd ei ymrwymiad yntau i’r broses heddwch, a’i gefnogaeth i Iwerddon yn sgil Brexit.

Roedd yr ail reswm yn un personol. Mae Joe Biden wastad wedi bod yn falch dros ben o’i wreiddiau Gwyddelig, ac er ei fod wedi bod yma sawl gwaith yn y gorffennol, roedd o’n benderfynol o wireddu ei addewid i ymweld ag Iwerddon fel Arlywydd i ddathlu ei gysylltiadau.

Ac o, mi roedd yna ddathlu! Biden ydi’r Arlywydd Americanaidd mwyaf Gwyddelig ers John F. Kennedy, gyda 10 o’i gyndeidiau a neiniau wedi ymfudo i’r Unol Daleithiau o Iwerddon. Fe dreuliodd Biden dri diwrnod yn y Weriniaeth: aeth yn gyntaf i Carlingford a Dundalk yn Louth i ailgyfarfod ei deulu estynedig ar ochr tad ei fam, y Finnegans. Yna ar ddiwedd ei ymweliad aeth draw i orllewin y wlad, i dref fach Ballina yn Swydd Mayo, i weld ei deulu ar ochr ei nain, y Blewitts.

Bethan Kilfoil

Darllen am ddim

Theatr

Gwahoddiad i barti tanddwr – holi Nia Morais am ‘Imrie’

Mewn ystafell ymarfer yn Theatr y Sherman yng Nghaerdydd, mae ymarferion ar gyfer drama arallfydol yn mynd rhagddynt. Mae Imrie yn gyd-gynhyrchiad rhwng Theatr y Sherman a Frân Wen, yn ddrama ffantasïol sy’n edrych ar yr hyn ydyw i fodoli ar y cyrion. Bydd yn cael ei pherfformio yn y Sherman cyn mynd ar daith drwy Gymru. Daw awdur y ddrama, Nia Morais, o Gaerdydd, a chaf sgwrs gyda hi ar gychwyn ail wythnos ymarferion ei drama lawn gyntaf, ynglŷn â’r hyn sy’n dylanwadu ar ei gwaith.

Mae Nia wedi datblygu arddull sy’n plethu realaeth hudol, ffantasi ac arswyd, ond gyda’r straeon wedi eu gwreiddio mewn byd diriaethol. Mae hi’n credu bod y ffurfiau hynny yn rhai sy’n gweddu i’n diwylliant ni yng Nghymru.

‘Mae cymaint o chwedlau i’w cael yma, cymaint o hud a lledrith,’ meddai. ‘Dwi’n gweld hi’n hawdd gwthio ffiniau realaeth gan fod straeon tebyg o’n cwmpas drwy’r amser.’

Mae Imrie yn stori am Josie, sy’n darganfod parti hudolus o dan y dŵr. Mae’r byd arallfydol a’i bobl yn ei swyno, gan ei bod yn teimlo ar goll yn y byd go iawn.

Mwy

Rali Black Lives Matter, Caerdydd, 6 Mehefin 2020

Y Gymraeg ac ethnigrwydd

Cyfrifiad 2011 oedd y cyfrifiad cyntaf i gyhoeddi data ar ethnigrwydd a’r gallu i siarad Cymraeg er bod hynny’n ganlyniad ymholiad ad hoc yn wreiddiol. Yn ddiweddar cyhoeddwyd data Cyfrifiad 2021 ar ethnigrwydd ac iaith ac mae hwnnw’n caniatáu i ddadansoddiad cymharol gael ei wneud. Yma rydym yn bwrw’n golygon ar ddata meintiol o’r Cyfrifiad ynghylch ethnigrwydd, iaith a daearyddiaeth.

Mae’n bwysig nodi wrth gychwyn y drafodaeth fod y nifer o bobl Ddu, Asiaidd ac ethnig leiafrifol yng Nghymru wedi cynyddu’n sylweddol dros y chwarter canrif a mwy diwethaf. Yn 1991 gwelir mai 1.5% o’r boblogaeth oedd yn perthyn i’r grwpiau hyn. Erbyn 2021 roedd y ganran wedi cynyddu dros bedair gwaith i 6.7%. Yn hanesyddol mae Cymru wedi bod yn un o’r llefydd lleiaf amrywiol o ran hil o fewn gwledydd Prydain – ond erbyn hyn mae’r patrwm yn newid.

Dafydd Trystan a Yasmin Begum

Mwy

Golygfa i ddenu ymwelwyr - edrych dros harbwr Pwllheli at Garn Fadryn a Garn Boduan

Materion y mis

Cyfri’r dyddiau – annhegwch rheol llety gwyliau

Daeth mesur i rym y mis diwethaf gyda’r nod o wahaniaethu rhwng ail gartrefi a thai gwyliau at bwrpas treth. Ers mis Ebrill, rhaid i berchnogion llety gwyliau brofi bod ganddynt gwsmeriaid ar 182 noson yn flynyddol i fod yn gymwys ar gyfer treth busnes. Fel arall, byddant yn talu treth cyngor ar raddfa uwch fel perchnogion ‘ail gartrefi’.

Gallai hyn fod yr ergyd farwol i aml i fusnes llety gwyliau dan berchnogaeth leol sy’n ffynhonnell incwm allweddol i gadw teulu yng nghefn gwlad. Oes diwydiant arall lle mae’r llywodraeth yn rheoli lefelau cwsmeriaid?

Mae’r mesur 182 diwrnod yn ceisio ffurfioli’r gwahaniaeth sylfaenol rhwng ail gartref a thŷ gwyliau ac mae hynny’n dda o beth. Nid yw pob tŷ gwyliau yn addas i’w osod yn hirdymor. Mae’r gofyniad i osod am 182 o ddyddiau yn gynnydd aruthrol o’r 70 diwrnod blaenorol. Rhwng Chwefror a Thachwedd, golyga osod am 75% o’r dyddiau. Mae’n sicr am fod yn dalcen caled.

Carol Thomas

Mwy

Darllen am ddim

‘Strategaeth’ ddiafael Llywodraeth Cymru

Yma mae’r awdur yn craffu ymhellach ar y modd y llwyddodd Iwerddon i’w gweddnewid ei hun yn economaidd dros y degawdau diwethaf mewn modd nad yw Cymru wedi dod yn agos at ei efelychu.

Yn fy nghyfraniad i rifyn mis Ebrill, achubais ar y cyfle i rannu fy argraffiadau yn dilyn taith ddiweddar i Iwerddon. Byrdwn fy neges oedd bod y gymhariaeth ag Iwerddon yn tanlinellu mor bell ar ei hôl hi y mae Cymru wedi llithro: o ran incwm y pen; o ran safon ac ansawdd yr isadeiledd, boed breifat neu gyhoeddus; ac yn bendifaddau o ran uchelgais. Tra mae Cymru’n troi yn yr un hen ferddwr mae’r Gwyddelod yn camu yn eu blaenau, a hynny er gwaethaf problemau dyrys na fynnwn am eiliad eu diystyru na’u bychanu.

Yr hyn sy’n gwneud y gymhariaeth hon yn un mor drawiadol a sobreiddiol yw’r ffaith ein bod ni’r Cymry wedi arfer meddwl am ein cymydog i’r gorllewin fel gwlad sylweddol dlotach. Erbyn hyn, nid felly y mae. Ar ben hynny, mae’r Gwyddelod wedi trawsnewid eu gwlad heb fanteision naturiol amlwg. Yn wahanol i Norwy, dyweder, nid olew yn y moroedd o gylch yr ‘ynys werdd’ fu’n rhagamod llwyddiant. O’i gymharu â Denmarc, wedyn, mae’n fater cymhleth a chostus i Iwerddon gael mynediad i brif farchnadoedd a chanolfannau twf tir mawr Ewrop. Eto i gyd, mae hi wedi llwyddo’n rhyfeddol, a’r llwyddiant hwnnw’n deillio o’i pharodrwydd i roi ar waith yr unig adnodd naturiol o bwys sydd yn ei meddiant – ei phobl – mewn modd sy’n codi’r genedl gyfan.

Richard Wyn Jones

Darllen am ddim