Mawrth 2020 / Rhifyn 686

Materion y mis

Boris a’r BBC

Yn Chwefror gwelwyd yr arwydd cliriaf eto fod Rhif 10 Boris Johnson am drawsnewid y BBC. Soniwyd yn y wasg am gynlluniau i ddileu ffi’r drwydded a symud i system danysgrifio, gorfodi’r gorfforaeth i werthu’r rhan helaethaf o’i gorsafoedd radio, lleihau nifer y sianeli teledu a chyfyngu ar ei phresenoldeb ar-lein. Nid brwydr newydd mo hon, ond gydag un o brif elynion y BBC, y cyn-Ysgrifennydd Diwylliant John Whittingdale, yn dychwelyd i faes y gad, mae sylwebyddion yn darogan bod buddugoliaeth o fewn cyrraedd y rhai sy’n gweld ffi’r drwydded fel treth hen ffasiwn ac annheg, a’r BBC fel sefydliad sy’n arddangos rhagfarn amlwg yn erbyn y rhai nad ydynt yn rhannu’r un bydolwg rhyddfrydol, asgell chwith.

Yma yng Nghymru, mae’r goblygiadau yn rhai difrifol. Does dim dwywaith y byddai’r model masnachol arfaethedig yn ystyried Radio Cymru, Cymru Fyw ac adnoddau digidol addysgiadol Cymraeg y BBC yn gwbl ddisynnwyr o safbwynt creu incwm neu ddenu nifer sylweddol o danysgrifwyr.

Sioned Williams
Mwy
Darllen am ddim

Degawd a mwy o Boris?

Mae cyfuniad o dri pheth sy’n gwneud y llywodraeth newydd yn Llundain yn un gwbl wahanol ei hanian i’w rhagflaenwyr a gorau po gyntaf inni i gyd sylweddoli hynny.

Yn gyntaf, ac yn fwyaf amlwg, mae gan Boris Johnson fwyafrif braf dros ei wrthwynebwyr. Yn wir, mewn termau ymarferol mae ei fwyafrif yn sylweddol uwch nag y mae’r rhifyddeg seneddol foel (80 sedd) yn ei awgrymu gan fod yna bellach 163 o seddi’n gwahanu’r Torïaid oddi wrth Lafur yn Nhŷ’r Cyffredin. Yn ymarferol, felly, er mwyn disodli’r Ceidwadwyr fe fydd yn rhaid i Lafur ddisodli’r SNP yn llwyr yn yr Alban ac ennill seddi ychwanegol yn Lloegr, neu ennill toreth o seddi ychwanegol yn Lloegr er mwyn gallu ffurfio llywodraeth glymblaid mewn cydweithrediad â’r SNP. Ac ar hyn o bryd, mae’r naill bosibiliad yn ymddangos yr un mor annhebygol a’r llall.

Wrth reswm, ni ddylid diystyru’r posibiliad y bydd anffawd neu sgandal neu dwpdra’n llorio’r Lothario penfelyn sydd bellach yn arwain y wladwriaeth. Ond y pwynt ydi mai hunan-niwed yn hytrach na gweithredoedd y brif wrthblaid ydi’r bygythiad go iawn i’w oruchafiaeth. O ran yr wrthblaid honno, yr unig gwestiwn o bwys yw a ydynt ar fin ethol fersiwn Llafur o William Hague, Iain Duncan Smith neu Michael Howard? Dim ond yr optimist mwyaf unllygeidiog allai fyth gredu y bydd yr arweinydd newydd yn Brif Weinidog.

Pa ryfedd, felly, fod y gweision sifil yn Llundain bellach yn synio’n gyhoeddus am y llywodraeth newydd fel llywodraeth a fydd mewn grym am ddegawd o leiaf? Ar ôl pedair blynedd pan fu cynllunio am fwy na deng niwrnod ar y tro’n anodd, mae hyn ynddo’i hunan yn dro ar fyd.

Richard Wyn Jones
Darllen am ddim

Cip ar weddill rhifyn Mawrth

Byw yn Tsieina’r coronafeirws – Karl Davies
Canmlwyddiant yr Eglwys yng Nghymru – D. Densil Morgan
Chwilio am y gwir Chianti – Shôn Williams
Verdi a rheswm arall i gofio 1282 – Geraint Lewis
Iaith y Nefoedd – ar gân a rhwng cloriau – Elen Ifan
Yr Oscars, De Corea a Chymru – Vaughan Hughes
Ymddiheuriad pencampwr cecrus – Derec Llwyd Morgan

…a llawer mwy. Mynnwch eich copi yn awr.

Mwy
Celf

Creadigrwydd yr alltud

Yn ei ragair i’r llyfr a gyhoeddwyd i gyd-fynd â’r arddangosfa Refuge and Renewal: Migration and British Art, dan yr un teitl, mae’r curadur Peter Wakelin yn hel atgofion am ymweld, yn fachgen ifanc, â thŷ cymydog yn Ystradgynlais. Yno fe ddaeth wyneb yn wyneb â’r dylunydd Georg Adams-Teltscher, a oedd wedi astudio yn ysgol gelf y Bauhaus yn Weimar y 1920au. Esbonia Wakelin sut yr oedd siarad ag un o gyn-fyfyrwyr y Bauhaus ‘fel ymestyn allan a chyffwrdd y lleuad’, gan fod y Bauhaus mor bresennol â’r lleuad yn ei ddychymyg ef. Rywsut, agorodd drysau’r byd i’r llanc. Ac felly yr eginodd prosiect oes o archwilio, drwy brism celfyddyd weledol a’i hanes, y cysyniad o fyd sydd ar newid, byd sy’n llai nag yr ydym yn aml yn tybio, ac sy’n cuddio pocedi o fydoedd estron ym mhob man yr edrychwch, hynny yw os mynnwch edrych.

Mae’r arddangosfa sydd ar fin agor yn MOMA Machynlleth wedi datblygu o astudiaeth hir-dymor Wakelin o’r themâu hyn.

Dylan Huw
Mwy

Llwyddiant etholiadol Sinn Féin

Llwyddiant ysgubol Sinn Féin oedd stori fawr etholiad cyffredinol Iwerddon 2020. Roedd yr arolygon barn wedi awgrymu y byddai’r blaid yn gwneud yn dda ond eto i gyd pan ddechreuodd y canlyniadau lifo i mewn, syfrdanwyd pawb – gan gynnwys Sinn Féin ei hun.

Mewn etholaeth ar ôl etholaeth, ymgeiswyr Sinn Féin oedd ar y brig. Mewn sawl lle fe lwyddon nhw i wthio gwleidyddion amlwg, poblogaidd i lawr i’r ail neu’r trydydd safle, gan gynnwys y Taoiseach ei hun, Leo Varadkar. Fe gafodd o ei guro gan gynghorydd lleol. Yn ein hetholaeth ni, De Kildare, aelod cwbl anhysbys o Sinn Féin ddaeth yn gyntaf. Ei henw ydi Patricia Ryan – a’r unig beth trawiadol amdani hyd yn hyn ydi ei bod hi wedi treulio’r ymgyrch etholiadol yn Lanzarote ar ei gwyliau.

Fe gafodd llawer o aelodau llwyddiannus Sinn Féin eu hethol efo mwyafrifoedd anferthol. Ond doedd Sinn Féin ei hun ddim wedi rhagweld y llwyddiant a dim ond 42 o ymgeiswyr oedd ganddi.

Bethan Kilfoil
Mwy
Materion y mis

Cyrraedd y miliwn –

‘Angen strategaeth feiddgar’ meddai’r Comisiynydd Iaith

Mae’r sector addysg yn gwbl greiddiol i strategaeth y Llywodraeth o gyrraedd miliwn o siaradwyr Cymraeg ac i gynyddu’r defnydd o’r iaith. Un peth sy’n sicr yw nad oes gobaith gwireddu’r weledigaeth hon oni bai bod digon o athrawon sy’n gallu addysgu trwy gyfrwng y Gymraeg.

Mae’r her sy’n ein hwynebu yn y cyd-destun hwn yn anferthol. Mae’r Llywodraeth wedi gosod targedau uchelgeisiol ar gyfer y nifer o athrawon cyfrwng Cymraeg y bydd eu hangen er mwyn galluogi twf addysg Gymraeg yn unol â gweledigaeth Cymraeg 2050. Golyga ddyblu’r nifer o athrawon cyfrwng Cymraeg erbyn 2050, heb sôn am yr athrawon y bydd eu hangen ar gyfer gwella sgiliau Cymraeg disgyblion y sector dwyieithog a chyfrwng Saesneg. A rhaid ystyried y targedau hyn yng nghyd-destun y ffaith fod niferoedd athrawon Cymru wedi gostwng dros y degawd diwethaf, yn ogystal â’r niferoedd sy’n hyfforddi i addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg.

Aled Roberts
Mwy

Mr Jones a fi

Un o’r sawl Gareth Jones imi ddod yn ymwybodol ohonynt erioed – er ei fod cyn fy amser i – oedd y newyddiadurwr o’r Barri sy’n destun y ffilm Mr. Jones a ryddhawyd yn ddiweddar. Mae’r ffilm yn adrodd hanes hynod o bwysig a diddorol am Gymro sydd heb gael hanner digon o sylw am ddatgelu’r caswir am Holodomor yr Wcráin yn 1932–3.

Ystyr Holodomor ydi ‘lladd trwy newyn’, sef yr hyn a ddigwyddodd i filiynau o Wcraniaid o dan unbennaeth Stalin, ac a gyfleir yn gignoeth yn y ffilm gan y gyfarwyddwraig Bwylaidd Agnieszka Holland, gyda’r dawnus olygus James Norton yn y brif ran.

Mae’r hanes o ddiddordeb arbennig i mi gan imi ennill Ysgoloriaeth Deithio Goffa Gareth Jones yn 1990, heb wybod odid ddim amdano ar y pryd ar wahân i’r ffaith ei fod wedi graddio mewn Ffrangeg o Brifysgol Aberystwyth ac wedi marw ‘dan law ysbeilwyr’ ym Mongolia Fewnol ar 12 Awst, 1935 – ddiwrnod cyn ei ben-blwydd yn 30.

Elin Llwyd Morgan
Mwy
Catrin sy'n dweud

Byd anodd i ferched ifanc

Mae Rose Caldwell yn fam i ddwy o ferched yn eu harddegau, ac fel y cyfaddefodd mewn erthygl bapur newydd yn ddiweddar mae’n poeni amdanyn nhw drwy’r amser. ‘Mae bod yn ferch ifanc yn heriol bob dydd,’ meddai, ‘a dyw hyn ddim yn iawn.’

Mae’n bosib y bydd unrhyw fam neu dad sy’n darllen y golofn hon yn gallu uniaethu gyda’i hofnau, ond mae’n wir dweud bod gan Rose Caldwell fwy o reswm i bryderu a thystiolaeth yn gefn i hynny. Yn ei gwaith bob dydd hi yw prif weithredydd Plan International UK, elusen sy’n gofalu am fuddiannau plant – yn enwedig merched – gan gyhoeddi adroddiadau cyson am les pobl ifanc yn ein cymdeithas. Ac mae adroddiad diweddaraf Plan yn agoriad llygad i’r sawl sy’n ei ddarllen ac i unrhyw sefydliad neu awdurdod sydd â chyfrifoldeb am safon byw pobl ifanc. Y neges sylfaenol yw nad yw merched o oedran 14–25 yn teimlo’n ddiogel o fewn ein cymunedau.

Catrin Evans
Mwy