Medi 2020 / Rhifyn 692

Materion y mis

Stormydd Awst ym myd addysg

Dwi’n cofio gwylio ffilm rai blynyddoedd yn ôl o’r enw Mission Impossible, a dyna’n union oedd ceisio sicrhau graddau Safon Uwch a TGAU teg i ddisgyblion ar ôl i’r arholiadau gael eu dileu yn sgil y pandemig. Yr her a oedd yn wynebu’r llywodraeth a’r byrddau arholi eleni oedd sut i fynd ati i ddyfarnu graddau a fyddai’n deg a chyson.

O ran Safon Uwch, gan fod canlyniadau’r arholiadau Uwch Gyfrannol yng Nghymru, yn wahanol i Loegr, yn rhan o gymhwyster Safon Uwch, roedd yn bosib defnyddio’r wybodaeth honno i ddyfarnu’r graddau. O ran yr Uwch Gyfrannol ei hun, yr unig fesur oedd cyrhaeddiad y disgyblion yn eu harholiadau TGAU, sy’n gymhwyster hollol wahanol. Mae’r dystiolaeth ar gyfer TGAU yn deneuach fyth. Felly fe ddyfeisiwyd fformiwla a oedd yn ystyried agweddau megis canlyniadau’r ysgol yn y gorffennol ac amcan-raddau athrawon, a’i gymhwyso’n unffurf ac yn ddiwahân at yr holl ddisgyblion. A do, fe lwyddwyd i greu llanast llwyr, gan arwain at gorwynt o ymateb chwyrn a gwleidyddion yn troi fel dail yn ei ganol.

Huw Dylan Jones
Mwy

Cwmni yn y cyfnod clo

Adolygiad o Cynan – Drama Bywyd Albert Evans Jones gan Gerwyn Wiliams (Y Lolfa, £19.99, allan ddiwedd Medi)

Nid yw llenorion degawdau agoriadol yr ugeinfed ganrif fel petaent am lacio’u gafael ar ddychymyg a sylw degawdau agoriadol yr unfed ar hugain. Gwelwyd yn y blynyddoedd diwethaf gofiannau i Owen Morgan Edwards, T. Gwynn Jones a T.E. Nicholas – ac mae eraill (i Ifor Williams ac R.T. Jenkins) ar y gweill. A dyma groesawu i’w plith y gyfrol hynod sylweddol a hynod ddarllenadwy hon am y ‘ffenomen unigryw’ hwnnw, Cynan.

Mae’n waith cyforiog. Dilynir y gwrthrych o’i gartref ym Mhwllheli i Goleg Bangor, ac oddi yno i Facedonia, lle gwasanaethodd fel caplan. Adroddir am ei fuddugoliaethau eisteddfodol, gan gynnwys y bryddest ‘Mab y Bwthyn’ yn 1921, a’i ymwneud â’r Eisteddfod Genedlaethol, fel Cofiadur ac Archdderwydd a phensaer ei seremonïau. Olrheinir ei hanes fel tiwtor a siaradwr cyhoeddus, fel pregethwr a dramodydd a sensor – ac, yn ystod ei flwyddyn lawn olaf y rhan flaenllaw a chwaraeodd yn hanes Arwisgiad ‘Croeso ’69’.

T. Robin Chapman
Mwy
Celf

Epynt, Covid a mwy

Afraid dweud mai profiad gwahanol iawn i’r arfer oedd ymweld â’r Lle Celf eleni, ond roedd yn wych gweld arddangosfa mor ddyfeisgar wrth i artistiaid orfod addasu eu gwaith o gael eu cyfyngu i ddelweddau dau-ddimensiwn neu symudol.

Gyda chaeau a hyd yn oed goeden i’w gweld drwy’r drysau gwydr rhithiol, doedd dim angen llawer o ddychymyg i gredu eich bod yn Y Lle Celf go iawn, ar faes mwdlyd yn yr heulwen, newydd drampio i mewn yn eich welingtons. Yr hyn nad oedd yno, wrth gwrs, oedd ymwelwyr eraill i sgwrsio â nhw. Ond mae’n bosib fod arddangosfa rithwir yn well nag un arferol o ran rhoi cyd-destun i waith yr artistiaid wrth inni weld eu creadigaethau ochr yn ochr â’i gilydd heb orfod symud cam.

‘Epona’ yw teitl yr arddangosfa. Gan gofio’r modd y chwalwyd cymuned Epynt 80 mlynedd yn ôl, gwahoddwyd yr artistiaid i ‘ddychmygu sut fyd yr hoffen nhw ei weld ar ôl i C-19 fynd heibio’.

Heledd Owen
Mwy

Gadael y garej – menter fawr Wil Sam

Yn 1963 ac yntau dros ei ddeugain oed ac yn dad i ddwy ferch fach, gwerthodd Wil Sam ei garej brysur yn Llanystumdwy a mentro fel awdur Cymraeg ar ei liwt ei hun. Mae’n anodd dirnad heddiw cymaint o fenter oedd hon, menter ffôl yn nhyb llawer. Gofynnodd un cymydog iddo sut yr oedd yn medru fforddio ymddeol mor gynnar! Yr unig awdur Cymraeg arall o’r cyfnod a adawodd swydd er mwyn ennill crystyn trwy ysgrifennu oedd Islwyn Ffowc Elis, ond profodd yr ymdrech a’r biliau yn drech nag ef ar waethaf ei ddawn loyw.

Cofier hefyd y cyd-destun. Fel dramodydd yn bennaf y daethai WS i amlygrwydd, ond doedd dim un cwmni drama proffesiynol Cymraeg yn bodoli yn 1963; y Cyngor Llyfrau Cymraeg yn ei fabandod, dim Radio Cymru, a sianel deledu Gymraeg ddim eto hyd yn oed yn ymgyrch gan Gymdeithas yr Iaith a sefydlwyd flwyddyn ynghynt. Beth oedd ar feddwl y dyn?

Alun Ffred Jones
Mwy
Darllen am ddim

Barn ar Gymru – gwersi Awst

Wrth graffu arnom o Norwy dros yr haf cafodd yr awdur ddwy wedd wrthgyferbyniol ar Gymru. Gwelodd y gwych a’r gwachul. A chafodd weledigaeth...

Fe wnaeth wythnosau cyntaf mis Awst 2020 amlygu cryfderau a gwendidau bywyd deallusol Cymru fel ei gilydd, yn enwedig y rhannau ohono sydd un ai’n gweithredu trwy gyfrwng y Gymraeg neu sy’n berthnasol i’r iaith fel cyfrwng cymdeithasol.

Ar y naill law, mae llwyddiant yr Eisteddfod AmGen, er gwaetha’r amgylchiadau neilltuol o anodd, wedi cadarnhau unwaith yn rhagor wytnwch rhyfeddol ein diwylliant. Gan y bydd y rhifyn hwn o BARN yn llawn trafodaethau miniog gan feirniaid sydd – yn wahanol i’r colofnydd presennol – yn dallt y dalltings, nid yw’n fwriad gennyf grybwyll unrhyw gyfraniadau unigol i’r arlwy. Ond mae’n werth oedi am ennyd i ystyried arwyddocâd y cyfanwaith.

Roedd eisoes yn hysbys ein bod yn byw trwy dipyn o oes aur yn nhermau’r nofel Gymraeg a chanu caeth, ac mi fyddwn i am ddadlau mai felly y mae o ran cerddoriaeth gyfoes hefyd. Yr hyn sydd wedi bod yn siom o’r ochr orau yw’r dystiolaeth ddigamsyniol fod ’na fwy o hyblygrwydd a chreadigrwydd trefniadol ynom nag yr oeddwn wedi’i dybio. Yn awr ein hangen, dangosodd y Gymru Gymraeg ein bod yn gallu codi allan o rigol gyfarwydd ac o-mor-gyfforddus ‘y drefn arferol’ a choleddu’r newydd a’r gwahanol, a hynny gydag afiaith gwirioneddol.

Wrth reswm, mae eisiau canmol yr unigolion hynny a fu’n arwain, boed yn staff a swyddogion yr Eisteddfod ei hun neu’n hwyluswyr eraill. Ac os maddeuwch i mi am enwi dim ond un o’r rhai olaf, ga’i fod y cyntaf i enwebu pennaeth Radio Cymru, Rhuanedd Richards, fel ein harlywydd cyntaf pan ddaw’r awr – oni fyddai hi’n berffaith? Ond mae hefyd yn briodol canmol y miloedd dienw a fu’n cyfrannu ac yn cyfranogi. Roedd hwn yn llwyddiant torfol yn ogystal â bod yn glod i unigolion.

Richard Wyn Jones
Darllen am ddim

Cip ar weddill rhifyn Medi

Beirut – ffrwydriad cemegol a gwleidyddol – Pedr Jones
Hume a Charlton: colli dau arwr – Bethan Kilfoil
Sgandal ymadawiad Juan Carlos – Dafydd ab Iago
Bradwr Cymraeg Hitler – Marc Edwards
Hiliaeth yn ‘y Fro Gymraeg’ – pam y syndod? – Dafydd Fôn Williams
Tafoli’r Steddfod rithwir – Heledd Owen, Roger Owen, Gethin Griffiths, Dafydd Morgan Lewis a Vaughan Hughes
Gwobrau llenyddol – Meg Elis
Graddau – pwysig a dibwys – Beca Brown

Mwy

Man gwyn man draw – tybed?

Nid pawb gafodd gyfnod clo wrth eu boddau, wrth reswm, ond o’m rhan fy hun teimlaf fod y profiad wedi fy ngwneud i’n fwy bodlon fy myd, yn llai aflonydd ac yn fwy gwerthfawrogol o’m cynefin.

Yn hytrach na theimlo’n rhwystredig o fethu â chrwydro, bodlonais ar gymowta o fewn fy milltir sgwâr. Dechreuais ddringo elltydd a arferai wneud i’m brest asmatig nogio, ac erbyn hyn dwi’n ei chael hi braidd yn ddiflas mynd am dro ar dir hollol fflat.

Yna dechreuais feicio am y tro cyntaf ers blynyddoedd, cyn penderfynu prynu beic trydan (fel sawl cyfeilles leol arall). Bydd y snobs ‘beics go iawn’ yn siŵr o wfftio, ond naw wfft iddynt hwythau, yn enwedig o ystyried bryniau serth Dyffryn Ceiriog a’r cyffiniau (a dwi’n dal i orfod pedlo, dalltwch, ac yn diffodd y batri pan nad oes mo’i angen).

Roedd ambell glais a chrafiad a gefais wrth ymgyfarwyddo â’r NCM Moscow (beic mynydd Almaenig er gwaetha’i enw) yn werth y wefr o beltio mynd am filltiroedd, gan hedfan yn rhwydd i fyny’r llethrau.

Elin Llwyd Morgan
Mwy
Cerdd

Ysbryd aroesol

Mae hi bob amser yn sialens adolygu Eisteddfod. Hyd yn oed i’r rhai sy’n carlamu o babell i babell, mae’n amhosib gweld a phrofi popeth sy’n digwydd yn ystod yr wythnos. Eleni, mi fuasai rhywun yn meddwl y buasai’r dasg honno’n llawer iawn haws. Rhith yw popeth erbyn hyn, a dydi pabell Cymdeithasau 2, Theatr y Maes neu’r Lle Celf ddim yn fannau go iawn mwyach. Mae modd teithio mewn amser, ac os ydych chi wedi colli rhywbeth pwysig, gallwch ei weld rywbryd arall drwy glicio botwm yn unig.

Yn baradocsaidd, fodd bynnag, mae’r dasg yn teimlo fel un anoddach fyth gan mor doreithiog yw’r cynnwys y bu’r Eisteddfod wrthi’n ei greu dan label ‘AmGen’ yn ystod yr haf. Nid dim ond wythnos oedd y Steddfod eleni; yn hytrach, bu’n ŵyl a oedd yn digwydd fan hyn a fan draw dros gyfnod o fisoedd. Er hyn, roedd wythnos gyntaf mis Awst yn teimlo fel uchafbwynt i’r holl beth, ac er na all gŵyl rithwir fyth gymharu â’r profiad go iawn, roedd ’na synnwyr o ‘ddigwyddiad’ i’r cyfan.

Gethin Griffiths
Mwy