Medi 2021 / Rhifyn 704

Teyrngarwyr yn talu’r pris am eu ffyddlondeb

Fel llawer o bobl, oherwydd cyfyngiadau a phryderon Covid, aros adre wnaethon ni dros yr haf – neu yn hytrach aros ar yr ynys. Ac fel llawer o bobl yn Ne Iwerddon, mi wnaethon ni fanteisio ar y cyfle i weld dipyn ar y Gogledd. Treuliasom ddeuddydd yn Derry cyn gyrru ar hyd arfordir Antrim i weld y Giant’s Causeway a’r golygfeydd eraill.

Ers fy ymweliad diwethaf â Derry dair blynedd yn ôl mae pethau eraill heblaw Covid wedi digwydd. Ac mae un datblygiad go bwysig – un sydd heb gael effaith mor gorfforol amlwg â’r pandemig – ond sy’n ymestyn yn ddwfn i’r gymdeithas yng Ngogledd Iwerddon. Y datblygiad hwnnw ydi’r cyhoeddiad gan lywodraeth Prydain ym mis Gorffennaf na fyddant yn parhau i erlyn pobl am droseddau honedig a ddigwyddodd yn ystod yr Helyntion.

Bethan Kilfoil

Mwy

Y da, y drwg a’r hyll

Rydw i’n dal i drio – ac yn methu – gwneud synnwyr o’r newyddion erchyll a ddaeth o Plymouth yn ddiweddar, pan laddwyd pump o bobol gan ddyn a oedd, mae’n debyg, yn arddel syniadaeth yr ‘incels’, neu ‘involuntary celibates’.

Dynion ydi’r rhain sy’n gweld bai ar ferched am y ffaith eu bod nhw’n sengl, ac maen nhw’n credu bod hawl ganddyn nhw i berthynas rywiol efo merch o’u dewis. Maen nhw’n ddig efo’r byd – ac efo merched yn bennaf – am ein bod, yn eu tyb nhw, yn dewis cymar ar sail edrychiad yn unig ac yn ymwrthod â dynion anneniadol. Ideoleg y ‘black pill’ ydi hyn, neu’r gred fod dynion anneniadol wedi colli’r loteri ar eu genedigaeth o ran bod yn olygus neu beidio, a’u bod nhw felly wedi eu tynghedu i fywyd sengl heb gyfle am gyfathrach rywiol.

Beca Brown

Mwy

Cofio Richard Jones, Ail Symudiad

Wel dyma beth yw ‘Déjà vu’ ofnadwy. Prin fis yn ôl rown i’n eistedd yma, o flaen fy nghyfrifiadur, yn ysgrifennu coffâd i Wyn Jones, o’r grŵp Ail Symudiad. A dyma fi heddiw yn gwneud yr un peth i’w frawd, Richard Jones.

Rown i’n adnabod Richard am dros ddeugain mlynedd, neu efallai y byddai’n gywirach imi ddweud fy mod, yn ystod yr amser hwnnw, wedi dechrau dod i adnabod y dyn cymhleth ag ydoedd.

Roedd ei athrawon yn ei alw’n freuddwydiwr, ac yn sicr roedd ganddo fwy o ddiddordeb mewn cerddoriaeth, byd natur a phêl-droed nag mewn addysg. Roedd cerddoriaeth yn y teulu, gyda’i fodryb yn cyfansoddi emynau, a’i dad, Moelwyn, yn aelod ffyddlon o’r band pres a’r côr lleol. Yn ddiweddarach byddai Richard yn ddiolchgar i’w fam, Betty, am fynnu ei fod yn dal ati i ddysgu chwarae’r piano.

Eurof Williams

Mwy

Peidiwch â chyffwrdd – adolygiad o arddangosfa Y Lle Celf

Mae’r ffaith nad yw’r Lle Celf eleni ond yn bodoli’n ddigidol, am yr eildro yn ei hanes, yn gyfle i wahodd pobl i mewn i ofod nad ydynt o reidrwydd yn teimlo’n gyfforddus ynddo fel arfer. Ac nid yn unig y Cymry, bellach – yn awr gall unrhyw rai ar draws y byd fwynhau arlwy Y Lle Celf o gysur eu cartrefi. Wrth orfod troi’n ddigidol, a yw hwn yn gyfle i ni ailddychmygu Y Lle Celf yn ei gyfanrwydd, nid fel gofod i fochel rhag y glaw yn unig, ond un sy’n ehangu trafodaeth, digwyddiadau, perfformiadau, i gynulleidfa o hipsters a ffermwyr fel ei gilydd? Weithiau mae’r rhithfyd yn borth i greu newid yn y byd go iawn.

Mae’r dull pwyntio a chlicio o sboncio o amgylch yr arddangosfa rithiol eleni, a ddatblygwyd ar y cyd rhwng yr artistiaid Gwenno Angharad, Aled Wyn Davies a Carwyn Evans a’r cwmni technoleg 4Pi, yn creu profiad slic.

Esyllt Lewis

Mwy

Darllen am ddim

Afghanistan a rhwysg y Brydain Newydd

Wrth imi ysgrifennu geiriau cyntaf y golofn hon mae Prif Weinidog y Deyrnas Gyfunol, Boris Johnson, newydd godi ar ei draed yn Nhŷ’r Cyffredin. Mae’r Aelodau Seneddol sy’n bresennol i wrando arno wedi cael eu galw’n ôl o’u gwyliau’n arbennig er mwyn cyfrannu at drafodaeth frys ar yr hyn y mae rhai sylwebwyr yn ei alw’n fethiant polisi tramor mwyaf y wladwriaeth hon ers Suez yn 1956, sef ailorseddu’r Taliban fel arweinwyr Afghanistan.

Codi pais ar ôl piso y mae’n hybarch seneddwyr.

Dros y dyddiau diwethaf, rydym oll wedi gwylio’n gegrwth wrth i hyd a lled methiant y gynghrair orllewinol a ddiorseddodd lywodraeth gyntaf y Taliban bron ddau ddegawd union yn ôl gael ei ddinoethi yn y modd mwyaf eger posib. Mae rhai o’r lluniau wedi bod yn wirioneddol erchyll. Bodau dynol yn syrthio i’w marwolaeth ar ôl ceisio ffoi o Kabul trwy guddio dan awyrennau. Eraill wedi eu gwasgu i farwolaeth gan y torfeydd yn y maes awyr ei hun. A dyna ichi wedyn y delweddau cwbl dorcalonnus o’r merched hynny yn y brifddinas sydd bellach yn gorfod dygymod â’r syniad o ddychwelyd i’r caethiwed canoloesol a gynigir iddynt gan y Taliban. Dinistrir pob arwydd o’r bywydau mwy crwn a llawn y maent wedi llwyddo i’w byw dros y blynyddoedd diwethaf. Hynny yn y gobaith ofer y bydd modd iddynt osgoi dial ffiaidd dros yr wythnosau a’r misoedd nesaf. Ac yn y blaen, ac yn y blaen, hyd at y pwynt nes ei bod wedi bod yn anodd gwylio neu wrando mwy.

Richard Wyn Jones

Darllen am ddim

Cip ar weddill rhifyn Medi

Mae angen arholiadau – Huw Dylan Jones
Llyfr y Flwyddyn – mesur be? – Dylan Iorwerth
Y Torïaid ac ail refferendwm annibyniaeth i’r Alban – Will Patterson
Crefft coffáu – Catrin Evans
Rhagor o argraffiadau o’r Eisteddfod AmGen a’i chynnyrch – Deri Tomos, Einion Dafydd, Meg Elis ac Arwel Vittle
The Welsh Extremist a fi – Meic Birtwistle
Cofio Gareth Pierce – Robert Rhys
Haf y gwych a’r gwachul ym myd chwaraeon – Derec Llwyd Morgan

Mwy

Tristwch dirywiad Aber

‘Peidiwch byth â mynd yn ôl i rywle lle buoch chi’n hapus. Os ewch chi’n ôl, bydd yn cael ei ddifetha.’

Agatha Christie biau’r geiriau. Ond er na wyddwn hynny ar y pryd, go brin y byddwn wedi gwrando ar ei chyngor beth bynnag pan ymwelais – am y tro cyntaf ers blynyddoedd lawer – â thref a fu’n rhan allweddol iawn o’m bywyd.

Bûm yn byw yng nghyffiniau Aberystwyth am dalp o’m plentyndod. Es i’r Coleg ger y Lli. Cefais swydd yng Ngwasg y Lolfa a phrynu tŷ yn Ffordd Penmaesglas, a rhan o’r cyfnod hwnnw – oddeutu dechrau’r 1990au – oedd yr amser hapusaf a dreuliais yn Aber.

Wedi imi adael, er imi ddal i ymweld â’m rhieni’n rheolaidd a mwynhau’r pleser a gâi Joel o fynd i aros yno, doedd y dre ddim yr un fath i mi rywsut.

Elin Llwyd Morgan

Mwy

‘Ti ar mute’ a chreadigaethau eraill – adolygiad o’r Cyfansoddiadau

Yn anochel, mae’n siŵr gen i na fu cyfrol erioed o’r blaen yn hanes hir y Cyfansoddiadau fu’n adlewyrchiad o’r zeitgeist, neu ysbryd yr oes, i’r un graddau â hon. Efo amrywiad ar eiriau mwyaf cyfarwydd y dwthwn Zoomaidd hwn, ‘Ti ar mute, Llinos’, y mae Menna Machreth yn agor ei stori fer fuddugol. Nid fod Menna’n bodloni’n unig ar gofnodi ein dibyniaeth ar y dechnoleg. Mae tro sobreiddiol a hollol gredadwy (ysywaeth) i’w stori.

Yn yr Adran Theatr enillwyd y gystadleuaeth cyfansoddi dwy fonolog gyferbyniol gan Sian Northey a osododd ei darnau yn y dyfodol, y naill yn 2065 a’r llall yn 2101. Er nad wyf yn siŵr o arwyddocâd y dyddiadau, lluniodd fonologau grymus y byddai actor talentog wrth ei bodd, dwi’n siŵr, yn derbyn yr her o fynd ati i’w perfformio.

Roedd enillydd y Gadair, Gwenallt Llwyd Ifan, wedi cyflawni’r gamp honno am y tro cyntaf yn Llanbedr-goch yn 1999. ’Dwn i ddim faint o ots fydd ganddo ei bod yn well o lawer gen i’r awdl yn y wers rydd gynganeddol a enillodd iddo’r Gadair eleni.

Vaughan Hughes

Mwy