Yr wyf am fynd â chi’n ôl i ddechrau Tachwedd, pan gyhoeddodd Boris Johnson y cynhelid etholiad cyffredinol nad oes raid wrtho ar 12 Rhagfyr. Gallasai fod wedi mynd â’i fesur seneddol i adael yr Undeb Ewropeaidd drwy Dŷ’r Cyffredin yn weddol rwydd petai wedi gosod amserlen resymol i’w drafod. Tua’r un pryd gwisgodd y Prif Weinidog boldew blêr di-glem ag ydyw grys rygbi’i wlad (a’i wisgo dros ei grys a’i dei arferol, os gwelwch yn dda) i arddangos ei sicrwydd y byddai Lloegr yn ennill ffeinal Cwpan Rygbi’r Byd yn Japan. Os do fe! Fe gythruddodd yr act honno – ac act oedd hi, fel popeth a wna Boris – hyd yn oed rai o gefnogwyr selocaf y Saeson, y cyn-fachwr rhyngwladol Brian Moore er enghraifft, a’i rhoes hi’n ddidrugaredd iddo am fod mor annoeth â datgan yn ei grys gwyn na allai dim sefyll yn ffordd tîm Eddie Jones ar ôl iddo goncro’r Crysau Duon yr wythnos gynt. Mewn chwaraeon, weithiau, nid oes dim mwy melltigedig na chefnogaeth gwleidydd.
Rhagfyr 2019 i Ionawr 2020 / Rhifyn 683-684
Arianwen Parry (1924–2019)
Ym mis Mai 2010 cafodd Arianwen Parry ei hanrhydeddu yng Ngŵyl y Fedwen Lyfrau am gyfraniad oes i’r diwydiant llyfrau Cymraeg. Cefais innau’r fraint o gyflwyno’r tlws iddi ar ran Cwlwm y Cyhoeddwyr ac er bod ei meddwl yn dechrau pylu, nid anghofiaf byth ei gwên y diwrnod hwnnw. Roedd ar ben ei digon.
Roedd agor siop llyfrau Cymraeg yn Nhan-y-graig, Llanrwst, ar y cyd â’i gŵr Dafydd Parri, yn gryn fenter ym mhumdegau’r ganrif ddiwethaf. Ond nid dau berson cyffredin oedd Arianwen a Dafydd. Roedd y ddau wedi cyfarfod yn Sir y Fflint, y ddau’n athrawon ifanc ac ar dân dros y Gymraeg. Yn eu horiau hamdden rhoesant gynnig ar werthu llyfrau o gefn fan ac yn y farchnad yn Llanrwst. Yna ar ôl priodi, dyma agor siop yn 1955, gydag Arianwen yn arwain a Dafydd yn gefn iddi ac yntau’n parhau i ddysgu ym Mhentrefoelas ac wedyn yn Ysgol Fodern Llanrwst a drodd yn Ysgol Dyffryn Conwy.
Hong Kong – a fydd Beijing yn gwrando’i chri?
O ystyried bod miliwn, un o bob pump oedolyn, wedi gorymdeithio i brotestio yn erbyn llywodraeth Hong Kong ym mis Mehefin, doedd hi ddim yn syndod fod cynrychiolyddion pleidiau’r llywodraeth wedi cael crasfa yn yr etholiadau lleol ddiwedd Tachwedd. Enillodd y gwrthbleidiau fwyafrif ar 17 allan o 18 cyngor gyda chwe deg y cant o’r bleidlais a bron i dri chwarter y boblogaeth yn dewis pleidleisio. Roedd pobl yn gwybod fod einioes y ddinas yn y fantol ac roedd y bleidlais hon yn erfyniad ar y llywodraeth, ac ar Beijing, i achub Hong Kong.
Mae protestiadau wedi ysgwyd y ddinas ers mis Mehefin o ganlyniad i ffolineb gwleidyddol syfrdanol Prif Weithredwr Hong Kong, Carrie Lam, a llywodraeth Beijing, yn cyflwyno’r Mesur Estraddodi. Doedd ganddyn nhw ddim clem y byddai poblogaeth yr ynys yn ymateb fel y gwnaethon nhw.
Nid glaw yw’r broblem ond diffyg synnwyr
Dwi ddim yn wyddonydd o fath yn y byd. Ond fe wn i’n iawn nad lol botes maip yw’r holl sôn sydd am newid hinsawdd ac am y blaned yn cynhesu. Fel pawb sy’n berchen gardd a lawnt gallaf hawlio fod gen i brawf o hynny. Ugain mlynedd yn ôl, pan symudais yma gyntaf, roeddwn i’n gallu rhoi’r gorau i dorri’r glaswellt yn gynnar ym mis Hydref. Bellach mae’r borfa’n dal i dyfu tan ddiwedd Tachwedd neu ddechrau Rhagfyr. Ond er bod hynny’n berffaith wir, ydi hi’n iawn imi ddefnyddio twf y glaswellt yn fy ngardd fel prawf digamsyniol o newid hinsawdd? Pwy sydd i ddweud na ddigwyddodd yr un peth yn union gan mlynedd, dyweder, yn ôl? Ar y llaw arall, mae bron y cyfan o wyddonwyr difrif y byd yn cydnabod bod yr Arctig o bobman yn cynhesu erbyn hyn yn sobr o gyflym.
Dan amgylchiadau o’r fath roedd yn anochel y byddai cynhesu byd-eang yn cael y bai gan lawer am y cyhoeddiad fod Prifwyl Llanrwst eleni wedi gwneud colled ariannol o £158,982. Wrth reswm, mae hi’n ffaith anwadadwy mai’r tywydd fu’n gyfrifol am y rhan fwyaf o’r golled wrth i awdurdodau’r Eisteddfod orfod cau Maes B ddeuddydd yn gynnar. Ond nid ffenomenon newydd yw tywydd mawr yn ystod wythnos y Steddfod. Fe ddaru hi fwrw a chwythu’n ddi-baid, bron, yn Abergwaun yn 1986. Ysgogwyd Machraeth gan y ddrycin a’r dilyw i weithio englyn sy’n dal i gael ei ddyfynnu hyd y dydd heddiw:
O dan draed mae’r mwd yn drwch, – yn sicli
Fel siocled neu bibwch.
I hwn ni cherddai’r un hwch
Ella, ond mewn tywyllwch.
CYSTADLEUAETH
Cyfle i ennill gwobr arbennig trwy ateb 20 cwestiwn. Yr atebion i’w canfod rhwng cloriau rhifyn Rhagfyr/Ionawr.
Mynydd eira
Y diwrnod wedi Gŵyl San Steffan oedd hi. Un o’r diwrnodau llwm heb enw hynny sy’n rhyw stwna ar gynffon ’Dolig, yn ymddiheuro am fodoli. Ond roedd Jane wedi bod yn edrych ymlaen at y llymder hwn, at y diwrnod yma oedd â diffyg sglein a phwrpas i bawb yr un fath.
Gwnaeth yr uwd yn y sosban a’i droi’n freuddwydiol yn fwy nag oedd raid. Cafodd foddhad yn plymio’i llwy i mewn i’r syrap melyn a’i wylio’n disgyn yn ddioglyd i mewn i’r uwd, gan greu pwll bach euraid yn y canol. Roedd blas da arno bora ’ma, y melyster yn falm. Yn gwmni.
Dechreuodd y peipiau wneud rhyw sŵn pan oedd hi wrthi’n golchi’i llestr a’i mwg, rhyw hen riddfan annifyr oedd yn awgrymu fod y peipau ar fin pwdu. Gan ei bod wedi bod yn anarferol o oer eleni, roedd hi wedi clywed hyn o’r blaen cyn i’r peipiau gracio.
Parch i’r Plygain
Hanes o dwf a chynnydd fu hanes y traddodiad canu Plygain yn y 15 mlynedd diwethaf, a gellid tybio bod hynny’n destun llawenydd. Siom, felly, oedd clywed un o hoelion wyth y byd cerdd dant yn ddiweddar yn dweud ar goedd – neu o leiaf yn awgrymu’n gryf – nad oedd dal i ymdrechu i gynnal y traddodiad arbennig hwn yn rhywbeth gwerth ei wneud: ‘Mae’r penillion yn rhy hir o lawer, a does neb yn eu deall nhw p’run bynnag.’ Mewn un frawddeg gwta, dyna dynnu’r gwynt o hwyliau ymdrechion cenedlaethau o bobl i gynnal rhywbeth unigryw Gymreig sydd hefyd â gwir werth ysbrydol iddo.
Pe bai’r feirniadaeth hon wedi dod gan rywun rhagfarnllyd, anwybodus a chul ei orwelion, fyddai rhywun ddim yn synnu, ac ni fyddai’n werth ei hateb. Ond dod a wnaeth gan rywun sydd wedi treulio oes yn hybu hen grefft draddodiadol Gymreig cerdd dant – crefft sydd ei hun wedi bod yn gyff gwawd cyson gan bobl ddiddiwylliant a di-ddallt.
Golchi’r caws i lawr
Fe gaf fy holi’n aml ynghylch paru caws a gwin, a dydi’r ateb byth yn syml – rhyw ateb twrnai gewch chi os nad ydi’r cwestiwn am gaws neu win penodol. Gyda chymaint o gawsiau gwirioneddol ragorol yn cael eu cynhyrchu yng Nghymru bellach, dyma awgrymu rhai parau sydd wedi fy mhlesio i, gan obeithio eich annog chithau hefyd i arbrofi y tu hwnt i’r doethineb traddodiadol.
Mae caws Brefu Bach o ardal Bethesda wedi cael clod haeddiannol ers ei gyflwyno gwta ddwy flynedd yn ôl. Dyma gaws o laeth dafad amrwd, caws ffresh, hufennog, gydag arlliw diddorol o lemwn yn ei ôl-flas. I’w baru gydag o, oherwydd ei natur ddelicet, beth am win gwyn ac iddo fymryn o felyster – Riesling wedi ei gynaeafu’n hwyr o Alsace, neu Chenin Blanc o’r Loire efo arlliw bach o fêl yn wrthgyferbyniad i’r blas lemwn. Sauvignon Blanc hefyd, ond sticiwch at Ffrainc – byddai rhai Marlborough yn llethu.
Cip ar weddill rhifyn Rhagfyr/Ionawr
Saesneg yn unig – helynt iaith Rhydaman – Emyr Lewis
Gaybo – llais Iwerddon – Bethan Kilfoil
Carchar goleuedig y Parc – Catrin Evans
Opera Mathias a Murdoch – Geraint Lewis
Blwyddyn newydd, cartref newydd? – Elin Llwyd Morgan
Ufuddhau i Marie Kondo – Beca Brown
Meddwi ar ddim – Deri Tomos
Adolygiadau o lyfrau newydd a chynnyrch diweddara’r labeli
Cynan, Carlo a’r Cwîn
Hanner can mlynedd yn ôl, ar 26 Ionawr 1970, bu farw un o Gymry enwocaf yr ugeinfed ganrif, Albert Evans Jones neu Cynan ar lafar gwlad.
Er bod llawer iawn mwy i fywyd a gwaith Cynan na’r hyn a ddigwyddodd ar 1 Gorffennaf 1969, anodd yw datgysylltu’r cof cyhoeddus amdano oddi wrth y golygfeydd mawreddog yng Nghaernarfon dros hanner can mlynedd yn ôl yn ystod misoedd olaf ei oes. Ond er mor ddadleuol oedd y penderfyniad, dan arweiniad y Cofiadur Cynan a’r Archdderwydd Gwyndaf, i arwain y ddirprwyaeth o 30 aelod o Orsedd y Beirdd i Gastell Caernarfon yn ystod Arwisgiad y Tywysog Siarl yn Dywysog Cymru, doedd dim byd eithriadol am y rhan a chwaraeodd yn yr achlysur hwnnw. I’r gwrthwyneb, dyma ben draw i siwrnai y buwyd yn ei theithio ers o leiaf Arwisgiad 1911, seremoni yr oedd tad Cynan, y Cynghorydd Richard Albert Jones, a dirprwyaeth Orseddol yn bresennol ynddi.