Rhagfyr 2021 i Ionawr 2022 / Rhifyn 707-708

Anaml y mae pethau’n syml mewn gwleidyddiaeth. Os am esiampl, ystyrier y ddau ddatganiad canlynol. Hyd y gwelaf, mae’r naill mor gywir â’r llall, a hynny er gwaetha’r ffaith eu bod yn ymddangos yn gwbl wrthgyferbyniol o ran eu hoblygiadau.

Yn gyntaf, mae tîm negodi Plaid Cymru, o dan gyfarwyddyd manwl yr arweinydd Adam Price, wedi llwyddo i gyrraedd cytundeb hefo Llywodraeth Cymru sy’n wirioneddol werth chweil. Trwy eu gwaith dygn mae’r blaid genedlaethol wedi llwyddo i sicrhau enillion mwy o beth myrdd na’r hyn y gellid fyth fod wedi ei ddychmygu gwta chwe mis yn ôl. Does dim rhyfedd fod y mwyafrif llethol o’u haelodau wedi ei gymeradwyo’n frwd.

Yn ail, oherwydd diffygion Adam Price fel arweinydd, roedd Plaid Cymru mewn sefyllfa wannach nag yr oedd angen iddi fod wrth gychwyn y trafodaethau hefo’r Blaid Lafur. Trwy or-heipio gobeithion etholiadol y blaid y tu hwnt i bob rheswm a chanolbwyntio llawer gormod ar rôl bersonol yr arweinydd mewn unrhyw drefn ôl-etholiadol, llwyddwyd i danseilio hygrededd Plaid Cymru fel darpar bartner. Yn hyn o beth, mae gan Adam Price le i ddiolch nid yn unig fod gan Mark Drakeford ei resymau ei hun dros ffafrio cytundeb pellgyrhaeddol hefo’r cenedlaetholwyr, ond hefyd fod aelodau’r Blaid yn tueddu i fod yn griw trugarog.

Yr oedd strydoedd Llanelli bron yn gaeth gan eira ar Ddydd Gŵyl Dewi yn 1947. Caewyd holl ysgolion y dref, heblaw un. Y bore hwnnw agorwyd drysau Ysgol Gymraeg Llanelli am y tro cyntaf – yr ysgol Gymraeg gyntaf i’w hagor yng Nghymru dan nawdd awdurdod lleol. Safai’r brifathrawes ar y trothwy i groesawu 35 o ddisgyblion.

Miss Olwen Williams oedd y brifathrawes honno, yr ‘anfarwol Olwen’ yng ngeiriau D. Ben Rees. Testun boddhad yw llunio pwt o deyrnged i un o arwresau’r byd addysg yng Nghymru, gwraig eithriadol ei gallu a’i hegni a frwydrodd i sicrhau darpariaeth arloesol i blant Llanelli ac, yn sgil ei llwyddiant, i blant ledled Cymru. Nid oes na phlac na cherflun cyhoeddus yn nhref Llanelli i nodi ei gorchestion. Hwyrach mai’r un esgeulustra sy’n gyfrifol am y bwlch amlwg yn y Bywgraffiadur Cymreig.

Fel rhan o’u Cytundeb Cydweithio mae Plaid Cymru a Llafur wedi ymrwymo i ddelio ag un mater sy’n agos iawn at fy nghalon – ail dai. Roeddwn i hefyd yn falch o ddeall y bydd cynllun peilot i fynd i’r afael â’r argyfwng yn rhan o hyn.

Ffrwyth argymhelliad adroddiad Dr Simon Brooks, Ail gartrefi: Datblygu polisïau newydd yng Nghymru, yw’r peilot. Ym mis Tachwedd y llynedd pleidleisiodd Cyngor Tref Nefyn yn unfrydol o blaid un o’i argymhellion, sef cyflwyno cynnig yn galw ar y Llywodraeth i beilota gosod trothwyon ‘cap’ ar niferoedd ail dai yn ardal Nefyn.

I gefnogwyr Hawl i Fyw Adra bu’n flwyddyn hir a phoenus o ymgyrchu a disgwyl, llythyru a gwrando ar ddadleuon gan grwpiau ymgyrchu dros yr angen i beilota. Barn rhai oedd y dylid ymwrthod â pheilota a chyflwyno deddfwriaeth yn genedlaethol. Barn grŵp ymgyrchu Hawl i Fyw Adra oedd mai’r unig ffordd o gael newid gwirioneddol radical yn genedlaethol oedd trwy dreialu mesurau radical mewn peilot yn gyntaf.

‘Gwlad beirdd a chantorion… mae hi’n hen bryd rhoi sylw i’n hartistiaid.’ Dyna sylw a glywais droeon gan Wil Sam, a oedd yn frawd i’r artist Elis Gwyn. Ond bellach, mae gennym y llyfrau hanes celf gwych gan Peter Lord, heb sôn am gnwd o gyfrolau am artistiaid cyfoes unigol Cymru. Y gwaith nodedig diweddaraf i ymddangos yw Hunanbortread David Griffiths gan Wasg Carreg Gwalch, a olygwyd yn gelfydd gan Arfon Haines Davies. Dyma lyfr dadlennol a difyr am bortreadwr cyfoes amlycaf Cymru.

Dyn busnes yn Lerpwl oedd taid David Griffiths. Bu yntau’n bortreadwr amatur medrus, a wnaeth bortread o Mr Gladstone sydd bellach yn y Llyfrgell Genedlaethol. Yn Lerpwl ar ddechrau’r rhyfel y ganwyd David hefyd. Ond rhag bomiau Hitler, symudodd y teulu i fyw i Bwllheli.

Yn Ysgol Ramadeg Pwllheli, roedd Elis Gwyn yn athro celf ar David. Mae’n debyg nad oedd Elis Gwyn wedi cymryd llawer o sylw o David ar y dechrau – er mawr ofid i’w fam, a aeth i’r ysgol i holi pam.