Rhagfyr 2021 i Ionawr 2022 / Rhifyn 707-708

Arwyr Angof: Yr ‘anfarwol Olwen’

Yr oedd strydoedd Llanelli bron yn gaeth gan eira ar Ddydd Gŵyl Dewi yn 1947. Caewyd holl ysgolion y dref, heblaw un. Y bore hwnnw agorwyd drysau Ysgol Gymraeg Llanelli am y tro cyntaf – yr ysgol Gymraeg gyntaf i’w hagor yng Nghymru dan nawdd awdurdod lleol. Safai’r brifathrawes ar y trothwy i groesawu 35 o ddisgyblion.

Miss Olwen Williams oedd y brifathrawes honno, yr ‘anfarwol Olwen’ yng ngeiriau D. Ben Rees. Testun boddhad yw llunio pwt o deyrnged i un o arwresau’r byd addysg yng Nghymru, gwraig eithriadol ei gallu a’i hegni a frwydrodd i sicrhau darpariaeth arloesol i blant Llanelli ac, yn sgil ei llwyddiant, i blant ledled Cymru. Nid oes na phlac na cherflun cyhoeddus yn nhref Llanelli i nodi ei gorchestion. Hwyrach mai’r un esgeulustra sy’n gyfrifol am y bwlch amlwg yn y Bywgraffiadur Cymreig.

Huw Edwards

Mwy

Pymtheng mlynedd heb Nadolig

Beth sy’n gwneud Nadolig da i chi? I gryn raddau, ffrwyth Oes Fictoria yw ein syniadau ni am Nadolig delfrydol. Yn wir, un o’r rhesymau fod nofel fach Charles Dickens A Christmas Carol (a’r llu o addasiadau ffilm a theledu ohoni) yn parhau mor boblogaidd yw ei bod yn cynnig inni ddarlun o’r Nadolig fel y dymunwn iddo fod: adeg o hamdden, haelioni, hawddgarwch, a llond bwrdd o fwyd a diod.

Ond mae’r traddodiad o drin y Nadolig fel cyfle i ddiota, gloddesta a mwynhau yn llawer hŷn na Dickens. Cyn y chwyldroadau mewn diwydiant ac amaeth yn y ddeunawfed ganrif, roedd y rhan fwyaf o bobl yr ynysoedd hyn yn byw’n barhaus ar ymyl y dibyn ac roedd angen dihangfa weithiau. Roedd y Nadolig yn ddihangfa, yn gyfle i gicio dros y tresi a chamfihafio dipyn. Does dim dwywaith nad oedd yr hen Gymry yn mwynhau’r Nadolig yn arw iawn. Ond nid pawb oedd wrth eu boddau, a chynyddodd y gwrthwynebiad yn aruthrol ym mlynyddoedd canol yr ail ganrif ar bymtheg.

Andrew Misell

Mwy

Materion y mis

Rheoli ail dai – gobaith am fesurau radical

Fel rhan o’u Cytundeb Cydweithio mae Plaid Cymru a Llafur wedi ymrwymo i ddelio ag un mater sy’n agos iawn at fy nghalon – ail dai. Roeddwn i hefyd yn falch o ddeall y bydd cynllun peilot i fynd i’r afael â’r argyfwng yn rhan o hyn.

Ffrwyth argymhelliad adroddiad Dr Simon Brooks, Ail gartrefi: Datblygu polisïau newydd yng Nghymru, yw’r peilot. Ym mis Tachwedd y llynedd pleidleisiodd Cyngor Tref Nefyn yn unfrydol o blaid un o’i argymhellion, sef cyflwyno cynnig yn galw ar y Llywodraeth i beilota gosod trothwyon ‘cap’ ar niferoedd ail dai yn ardal Nefyn.

I gefnogwyr Hawl i Fyw Adra bu’n flwyddyn hir a phoenus o ymgyrchu a disgwyl, llythyru a gwrando ar ddadleuon gan grwpiau ymgyrchu dros yr angen i beilota. Barn rhai oedd y dylid ymwrthod â pheilota a chyflwyno deddfwriaeth yn genedlaethol. Barn grŵp ymgyrchu Hawl i Fyw Adra oedd mai’r unig ffordd o gael newid gwirioneddol radical yn genedlaethol oedd trwy dreialu mesurau radical mewn peilot yn gyntaf.

Rhys Tudur

Mwy

Cip ar weddill rhifyn Rhagfyr/Ionawr

Afghanistan o dan y Taliban eto – Iolo ap Dafydd
Castell Penrhyn – pwy piau’r stori? – Alun Ffred Jones
Gweledigaeth Cwrs y Byd (ac Angau ac Uffern): COP26 – Dafydd Fôn Williams
Y diwydiant arlwyo a’r pandemig – Lowri Haf Cooke
Golwg yn ôl ar 2021 – Guto Bebb, Mared Gwyn, Eilir Llwyd, Emyr Gruffudd
Holi Kizzy Crawford – Mari Elen Jones
Cymharu portreadau Daniel Owen a John Thomas – Ruth Richards
Croesawu catalog digidol Eirin Peryglus – Gareth Potter
Adolygiadau o lyfrau oedolion a phlant y Nadolig – cyfranwyr amrywiol

Mwy

Celf

Peintio pobl – holi David Griffiths y portreadwr

‘Gwlad beirdd a chantorion… mae hi’n hen bryd rhoi sylw i’n hartistiaid.’ Dyna sylw a glywais droeon gan Wil Sam, a oedd yn frawd i’r artist Elis Gwyn. Ond bellach, mae gennym y llyfrau hanes celf gwych gan Peter Lord, heb sôn am gnwd o gyfrolau am artistiaid cyfoes unigol Cymru. Y gwaith nodedig diweddaraf i ymddangos yw Hunanbortread David Griffiths gan Wasg Carreg Gwalch, a olygwyd yn gelfydd gan Arfon Haines Davies. Dyma lyfr dadlennol a difyr am bortreadwr cyfoes amlycaf Cymru.

Dyn busnes yn Lerpwl oedd taid David Griffiths. Bu yntau’n bortreadwr amatur medrus, a wnaeth bortread o Mr Gladstone sydd bellach yn y Llyfrgell Genedlaethol. Yn Lerpwl ar ddechrau’r rhyfel y ganwyd David hefyd. Ond rhag bomiau Hitler, symudodd y teulu i fyw i Bwllheli.

Yn Ysgol Ramadeg Pwllheli, roedd Elis Gwyn yn athro celf ar David. Mae’n debyg nad oedd Elis Gwyn wedi cymryd llawer o sylw o David ar y dechrau – er mawr ofid i’w fam, a aeth i’r ysgol i holi pam.

Rhiannon Parry

Mwy

Llyfiad Llo

Ar ganol rhoi number two i Mr Chelmsford oedd Ben pan ganodd y ffôn yn ei boced.

Ciliodd i’r stafell ôl lle’r oedd ogleuon y llifion a’r siampŵs a’r holl chwistrellyddion amrywiol yn troi pen pwy bynnag a arhosai yno’n rhy hir gyda’r drws ar gau. Ond doedd ganddo ddim dewis ond cilio o glyw Mr Chelmsford. Roedd Ben wedi addo i’w fos na fyddai’n bradychu enw’r cleient yr oedd un o’i weision ar ben arall y ffôn nawr yn ei orchymyn i fynd draw ar unwaith i’w wasanaethu.

‘Ar unwaith?’ mentrodd Ben ofyn am gadarnhad, wrth feddwl am Mr Chelmsford yn eistedd o flaen y drych â hanner ei ben bron iawn yn foel a’r hanner arall yn tystio i chwe mis o dyfiant dros sawl cyfnod clo.

‘Mae’r car tu allan,’ daeth y cadarnhad.

Lleucu Roberts

Mwy

Syllu yn y drych gwleidyddol – cyngor i’r pleidiau

Prawf o ddifrifoldeb unrhyw blaid wleidyddol yw sut y mae hi’n dewis dehongli barn yr etholwyr wedi etholiad. A yw hi’n dewis y dehongliad cyfforddus, gan weld y byd fel y dymunai hi iddo fod? Neu’n gweld y byd fel y mae o? Bron i chwe mis ers i mi a’m cyd-ymgeiswyr ofyn am – a derbyn – barn etholwyr Cymru, a oes arwydd fod unrhyw blaid wedi gwrando o ddifrif ar y negeseuon anghyfforddus?

Fe fyddai’n ddigon naturiol i Geidwadwyr Cymru ddathlu eu statws fel yr wrthblaid swyddogol, gan ymhyfrydu yn eu canlyniad gorau erioed yn y Senedd. Ond fe fyddai’r Ceidwadwr doeth yn gweld dau beth. Yn gyntaf, os oes gan y Torïaid yn Lloegr frwydr i lanhau eu brand, mae gan Geidwadwyr Cymru her hyd yn oed yn fwy. Er mwyn neidio cenhedlaeth fe wnaethon nhw hi yn amhosib i rai o’u haelodau mwyaf dawnus ennill. Nid yw’r blaid ddim agosach ychwaith at fod â chynllun credadwy a allai arwain at ffurfio llywodraeth yng Nghymru.

Owain G. Williams

Mwy

Darllen am ddim

Plaid Cymru wedi’r cytundeb

Anaml y mae pethau’n syml mewn gwleidyddiaeth. Os am esiampl, ystyrier y ddau ddatganiad canlynol. Hyd y gwelaf, mae’r naill mor gywir â’r llall, a hynny er gwaetha’r ffaith eu bod yn ymddangos yn gwbl wrthgyferbyniol o ran eu hoblygiadau.

Yn gyntaf, mae tîm negodi Plaid Cymru, o dan gyfarwyddyd manwl yr arweinydd Adam Price, wedi llwyddo i gyrraedd cytundeb hefo Llywodraeth Cymru sy’n wirioneddol werth chweil. Trwy eu gwaith dygn mae’r blaid genedlaethol wedi llwyddo i sicrhau enillion mwy o beth myrdd na’r hyn y gellid fyth fod wedi ei ddychmygu gwta chwe mis yn ôl. Does dim rhyfedd fod y mwyafrif llethol o’u haelodau wedi ei gymeradwyo’n frwd.

Yn ail, oherwydd diffygion Adam Price fel arweinydd, roedd Plaid Cymru mewn sefyllfa wannach nag yr oedd angen iddi fod wrth gychwyn y trafodaethau hefo’r Blaid Lafur. Trwy or-heipio gobeithion etholiadol y blaid y tu hwnt i bob rheswm a chanolbwyntio llawer gormod ar rôl bersonol yr arweinydd mewn unrhyw drefn ôl-etholiadol, llwyddwyd i danseilio hygrededd Plaid Cymru fel darpar bartner. Yn hyn o beth, mae gan Adam Price le i ddiolch nid yn unig fod gan Mark Drakeford ei resymau ei hun dros ffafrio cytundeb pellgyrhaeddol hefo’r cenedlaetholwyr, ond hefyd fod aelodau’r Blaid yn tueddu i fod yn griw trugarog.

Richard Wyn Jones