Awgrym gan Gyngor Sir Powys am ffordd o arbed arian a glywais un diwrnod ym mis Tachwedd a ddeffrodd atgof am stori o Sir Gaerfyrddin yn Ebrill. Bryd hynny cymerodd ysgolion uwchradd Sir Gâr gam anarferol iawn wrth yrru llythyr ar y cyd at holl rieni’r sir yn tynnu sylw at ddirywiad amlwg yn ymddygiad disgyblion, a chynnydd mewn ymddygiad bygythiol a sarhaus tuag at oedolion a chyd-ddisgyblion. Rŵan, mae’n hollol arferol i ysgol yrru llythyr at rieni disgyblion unigol yn cwyno am ymddygiad eu plant, ac yn eithaf cyffredin i ysgol unigol lythyru â’r holl rieni yn tynnu sylw at gamymddygiad, ond mae’n gwbl eithriadol i nifer sylweddol o ysgolion yrru’r un llythyr beirniadol at yr holl rieni. Mae’n glir, felly, fod y sefyllfa’n un gyffredin sy’n trosgynnu gwahaniaethau mewn dosbarth cymdeithasol a chefndir, a hynny ar draws sir fawr ac amrywiol ei hardaloedd. Ac o’r hyn a glywaf yma yn y gogledd, a’r hyn a ddywed undebau’r athrawon, nid yng Nghaerfyrddin yn unig y mae problem.
Rhagfyr 2022 i Ionawr 2023 / Rhifyn 719-720
Gwleidyddiaeth Cymru ar ôl Drakeford
Yn sgil y pandemig cafodd Prif Weinidog Cymru sylw mawr ar raglenni newyddion a materion cyfoes Prydain ac yn y wasg Lundeinig – mwy o lawer na’i ragflaenwyr. Ond yn hwyr neu’n hwyrach bydd yn ymddeol. Pwy tybed sydd fwyaf tebygol o’i olynu?
Rhaid cyfaddef nad oeddwn i wedi disgwyl mai o gyfeiriad Al Jazeera y byddai’r sgŵp yn dod. Eto, un o ohebwyr yr orsaf deledu honno a achubodd ar y cyfle a gododd yn sgil ei ymweliad â Doha i holi Mark Drakeford ynglŷn â’i fwriadau o ran ymddeol. Yn ei dro, fe sylwodd un o ohebwyr Nation.Cymru ar y cwestiwn a’r ymateb iddo, gan ddehongli geiriau’r Prif Weinidog fel cadarnhad ei fod yn bwriadu trosglwyddo’r awenau cyn diwedd 2023. A dyna godi sgwarnog yr olyniaeth – ac amseriad yr olyniaeth – mewn modd nas gwelwyd cyn hyn.
A bod yn gwbl onest rwyf ymhell o fod yn sicr fod Drakeford wedi dweud unrhyw beth newydd yn ei sgwrs efo Al Jazeera. Hyd y gwelaf, fyth ers iddo gynnig ei enw fel darpar olynydd i Carwyn Jones yn ôl yn 2018, mae’r Prif Weinidog wedi bod yn eglur am ddau beth, sef (1) y byddai’n dymuno aros yn y swydd am leiafswm o bum mlynedd, a (2) y byddai’n sicrhau bod digon o amser i’w olynydd yntau wneud argraff cyn yr etholiad nesaf ar gyfer Senedd Cymru sydd i’w gynnal ym mis Mai 2026. A ddywedodd unrhyw beth amgenach na hyn yn ei gyfweliad? Go brin.
Refferendwm annibyniaeth – hawl Llundain, nid Caeredin
Ar 23 Tachwedd, barnodd y Goruchaf Lys na allai Senedd yr Alban ddeddfu er mwyn cynnal refferendwm ymgynghorol ar y cwestiwn a ddylai’r Alban fod yn wlad annibynnol. Roedd prif swyddog cyfreithiol yr Alban wedi cyfeirio Bil drafft at y Llys er mwyn cael sicrwydd cyfreithiol, yn unol ag ymrwymiad Nicola Sturgeon (o bosibl dan ddylanwad adwaith llywodraeth Sbaen i’r digwyddiadau yng Nghatalwnia), na fyddai’n cynnal refferendwm heblaw bod hynny ar dir cyfreithiol cadarn.
Gwrthwynebodd Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol y cais, gan ddadlau na allai’r Llys ystyried y mater o gwbl, a hyd yn oed pe bai’n gallu ei ystyried, na ddylai. Mae dyfarniad y Llys yn ymestyn i 92 o baragraffau. Mae’r rhan helaethaf o dipyn (41 paragraff) yn delio gyda’r dadleuon rhagarweiniol hyn ar ran llywodraeth y DG. Gwrthodwyd nhw wedi dadansoddiad technegol manwl o Ddeddf yr Alban 1998.
Gaynor Hosan
Mae’r ffêri leits ganddi yn y ffenest ers iddyn nhw droi’r clocia.
“Dolig ’di dod yn gynnar i ambell un!”
Gwahanol iawn i chdi ta. Dyna roedd arni hi isio’i ddweud wrtho fo. Roedd hi wedi sylwi eisoes ar goch y fan bost yn sgrechian trwy’r patshys moel yn y goeden binwydd ar waelod y dreif. Ar y cownsul mae’r bai am y moelni. Nhw bia’r lamp sydd bellach yn tyfu trwy’i choeden hi. A nhw ddaeth i dorri’r bylchau blêr rhwng ei brigau er mwyn cyrraedd y drws bach cudd yn y polyn i’w galluogi i agor ei chrombil. Wyddai hi ddim cyn hynny bod drws yn y lamp, ond rŵan mae hi’n ei lecio hi’n well am bod ganddi hithau berfedd sydd angen ei dendiad weithia pan fydd ei goleuni’n dechra pylu. Ac erbyn hyn, dydi hi ddim hyd yn oed yn meindio’r patshys moel: mae yna iws iddyn nhw, gan ei bod i’n medru sbecian drwyddyn nhw i weld pwy sy’n pasio.
Neu’n stopio.
Fatha’r fan bost.
Gwledda heb orwario
Ar daith o amgylch bwytai Michelin Cymreig yn ddiweddar ar gyfer Croeso Cymru sylwais fod y stafelloedd bwyta yn orlawn. Ac roedd y rhestrau aros dros y misoedd nesaf yn hirfaith yn nifer o’r bwytai. Nid yw pawb wrth gwrs yn gwirioni ’run fath – gwell gan rai wario eu harian ar ddillad, gwyliau tramor, ‘sesh’ bob penwythnos, neu – yn achos dilynwyr chwaraeon – ar docyn tymor. Mae chwaeth a diddordeb pawb yn amrywio’n fawr. Ond mae’n rhaid i bawb fwyta! Ac wedi treulio cymaint o’r pandemig yn eu ceginau eu hunain, mae mynd allan i wledda yn apelio at lawer.
Felly er cymaint yr hoffwn draethu am enwau newydd eleni (o, am gael ymweld â Jackdaw Conwy!), derbyniais her y golygyddion i argymell bwytai ‘fforddiadwy’. I ddechrau, buom yn ceisio diffinio beth yn union yw pris ‘synhwyrol’. Awgrymwyd i gychwyn pryd tri chwrs am £25. Rhaid cyfadde imi gael mymryn o fraw!
Newyddion Tramor – rhyfeloedd cartref a gwasg ddiffygiol
Diolch i’r we fyd-eang, caiff yr ymchwilydd diwyd heddiw fynd am ei newyddion tramor at ystod eang iawn o ffynonellau. A fydd hyn yn fodd i greu naratifau trawsffiniol ynteu’n ein boddi mewn cymhlethdod?
Os oedd angen mwy o dystiolaeth o’r argyfwng hinsawdd ar gynadleddwyr COP27, fe’i cafwyd eleni, ac ar bob cyfandir: gwres eithafol, fforestydd ar dân, sychder, newyn, corwyntoedd a llifogydd yn troi miliynau o’u cartrefi. Rhoddwyd sylw i’r achosion unigol yn y newyddion ond gwan fu’r naratif cyffredinol gan fod y wasg a’r cyfryngau ym mhobman ynghlwm wrth wladwriaethau penodol a’u blaenoriaethau eu hunain. Calonogol oedd deall yn ddiweddar fod deg ar hugain o bapurau a chyfryngau mewn ugain o wledydd (y Guardian yn eu plith) yn clymbleidio i greu naratif cyson am y polisïau ecolegol y mae angen i’r ddynoliaeth eu mabwysiadu.
Cip ar weddill rhifyn Rhagfyr / Ionawr
Netanyahu a’r peryg o ansedlogrwydd gwaedlyd yn Israel – Iolo ap Dafydd
Cyfraith Cymru, Cromwell a’r coronafeirws – Dylan Hughes
Hiraeth am y Flwyddyn Newydd yn Tsieina – Karl Davies
Y Doethion a chrefydd Freddie Mercury – Andrew Misell
Gwin pefriog o Gymru – Shôn Williams
Merched nofelau Emyr Humphreys – Angharad Price
Arwyr Angof: Cassie Davies – Llion Wigley
Wallace – un o’r gwyddonwyr Cymreig pwysicaf – Deri Tomos
Adolygiadau o lyfrau newydd y Nadolig
Cwis – cyfle i ennill taleb i’w gwario yn siop ddillad Jackie James, Caerfyrddin, neu ar eu gwefan
Barod am yr Oscars
Wedi bod mor ddibynnol ar Netflix yn ystod y cyfnodau clo, roedd hi mor braf cael dychwelyd eleni i’r sinema i wylio ffilmiau ar y sgrîn fawr. A heb os, y ddwy ffilm y gwnes i eu mwynhau orau, a hynny o bell ffordd, oedd dwy ffilm Wyddelig.
Y gyntaf oedd An Cailín Ciúin (Y Ferch Dawel), sy’n gampwaith. Yn seiliedig ar nofel fer Claire Keegan, Foster, mae teitl y ffilm yn dwyn i gof un o hoff glasuron byd sinema Iwerddon. Cafodd The Quiet Man ei ffilmio yn Cong, ar y ffin rhwng Galway a Mayo, yn y 1950au, gyda John Wayne a Maureen O’Hara. Ac mae hi’n un o’r ffilmiau prin o’r cyfnod sy’n cydnabod yr Wyddeleg.
Alla i ddim canmol digon ar An Cailín Ciúin: mae hi’n wych, nid yn unig fel cynhyrchiad yn yr iaith Wyddeleg, ond fel ffilm i’w chymharu ag unrhyw un mewn unrhyw iaith.
Difyrrwch pwysig, pwysig ond dim ond difyrrwch
Y degfed-ar-hugain o Dachwedd, yn Siop Elis Llangefni fel yn y Sea Shanty yn Nhrearddur, ‘Welaist ti’r gêm?’ oedd y cwestiwn mawr, a’r ateb gan amlaf oedd, ‘Do, gwaetha’r modd. Y Saeson wedi’n maeddu eto.’ Yng Nghatâr, y tîm wedi siomi pawb, pawb ond yr anobeithiwr pennaf. Wedi’r fuddugoliaeth enfawr yn erbyn Wcráin yn yr haf, dathlasom y ffaith fod Cymru’n mynd i ffeinals Cwpan y Byd gyda’r arddangosfa fwyaf o wladgarwch anwleidyddol a welsom er Euro 2016.
Yma yn Nhregaian, ar ochr dreif Carrog Fain a Charrog Uchaf, yr oedd fy nghyfaill Williams wedi gosod y Ddraig Goch fwyaf posib ar y polyn fflag a gododd rai blynyddoedd yn ôl i gyhwfan baneri Everton ac Urdd Gobaith Cymru. Cafwyd rhaglenni teledu sylweddol, a gyrhaeddodd uchafbwynt gyda thrindod o raglenni Jonny Owen, Merthyr Tudful, ar BBC Wales yn olrhain y diwygiad a sbardunwyd gan y bythgofiadwy Gary Speed. Bu Dafydd Iwan yma o hyd yn y Times fel ar S4C.
Bydded goleuni – adolygiad o arddangosfa Cerith Wyn Evans
Ym mwrllwch diwedd y flwyddyn mae mawredd y darnau celf yn oriel Mostyn yn codi’r ysbryd. Mae maint a sylwedd gwaith Cerith Wyn Evans yn gwbl ddyrchafol ac yn meddiannu’r gofodau arddangos. Er bod yr artist amlgyfrwng, sy’n hanu o Lanelli, wedi arddangos ledled y byd, y syndod yw mai dyma’i sioe unigol gyntaf yng Nghymru a’r fwyaf, hyd yma, o’i waith yng ngwledydd Prydain.
Y symbolau ….)( yw ‘teitl’ yr arddangosfa yn Llandudno a heblaw un panel esboniadol does dim labeli ar y waliau. Rhaid codi’r daflen sy’n cynnwys map er mwyn cael arweiniad. Efallai nad oes angen na theitl na labeli i fynd i’r afael â’r gwaith ar y cychwyn, ond mae darllen y daflen yn nes ymlaen yn cyfoethogi’r profiad.
Wrth gerdded drwy’r fynedfa mae golau LED tair colofn dal yn denu’r llygaid. Maen nhw’n ymddangos fel petaen nhw’n sefyll ond twyll ydi hynny gan fod y tair yn hongian o’r to. Bob yn dipyn, o’r llwm i’r llachar, maen nhw’n goleuo.
Llenyddiaeth – lle i ddathlu
Wedi i Covid gilio, mae pawb wedi rhuthro i wneud y pethau arferol. Llyfrau, a gwyliau llyfrau, a lansio llyfrau – ac o, cymaint yr oedd rhywun yn croesawu hynny.
Eto, fel un oedd yn barod i saethu’r un nesa fasa’n dweud wrtha’i i’r cyfnod clo fod yn ‘gyfle gwych ichi sgwennu’, wna’i ddim bod yn flin am y gweithiau a ymddangosodd yn sgil y pla. Aros wna’i i weld y nofelau/gweithiau a ddaw sy’n adfyfyrio ar Covid: tebyg iawn i’r cnwd o weithiau a ddaeth yn sgil dau ryfel byd. Efallai fod angen aros degawd cyn meddwl go iawn am yr hyn a’n trawodd.
Ond i’r rhai hynny y rhoes y clo amser iddynt sgwennu, rydan ni’n ffodus. Mae rhai yn datgan hynny’n blaen – Bethan Gwanas efo Prawf Mot a Ffion Dafis efo Mori, Llyfr y Flwyddyn. Tydyn nhw ddim yn sôn am Y Peth, dim ond cydnabod yn ddiolchgar yr amser a roddwyd iddynt.