Dedfrydau Catalwnia – Ned Thomas
Parliament a Senedd – oes ots am enw? Andrew Misell
Clwb Mynydda Cymru yn 40 – Iolo ap Gwynn, Dei Tomos a Gareth Pierce
Gwyddoniaeth a fi – Elin Llwyd Morgan
Ffantasi yn y Gymraeg – pam y prinder? Elidir Jones
Gwin Tasmania – Shôn Williams
Robotiaid angau – Deri Tomos
…a llawer mwy. Mynnwch eich copi yn awr.
Gwaith Eleri Mills
‘Fy newis i oedd yr artistiaid yn Arddangosfa Oriel Rhydychen yn 1982,’ meddai Constance Howard, hyrwyddwr brodio creadigol amlycaf yr ugeinfed ganrif. Un o’r artistiaid a ddewisodd oedd Eleri Mills, merch ifanc o Ddyffryn Banw a raddiodd ym Manceinion yn 1977. Daeth i amlygrwydd fel artist tecstiliau yn syth ar ôl graddio, gan arddangos mewn orielau rhyngwladol yn Tokyo a Kyoto a’r V&A yn Llundain.
Mae Eleri wedi parhau i arddangos yn fyd-eang trwy gydol y deugain mlynedd ers gadael Manceinion. Ond er gwaethaf ei llwyddiant rhyngwladol, ym Maldwyn y bu ei chalon gydol yr amser, fel yr esboniodd wrth inni sgwrsio yn Oriel Davies y Drenewydd, lle mae ei harddangosfa ddiweddaraf i’w gweld ar hyn o bryd.
‘Rydw i wrth fy modd yma,’ meddai. ‘Mae Dyffryn Banw yn fy siwtio i. Rydw i’n rhydd i fod yn fi fy hun. Yma mae ’nghartref i. Mae hi’n wych bod yn ferch fferm, a chael teimlo’r hanes sydd o ’nghwmpas yma.’
Cofio Keith Morris
Wrth eistedd yn ei angladd ar 16 Hydref, roedd hi bron yn amhosib derbyn bod Keith wedi mynd. Bod y llais mawr, a’r presenoldeb mwy, wedi mynd am byth. Ro’n i’n hanner disgwyl iddo ymddangos a sefyll yn y ffordd rhyngdda’i a’r gweinidog, a’i gamera yn cofnodi pob eiliad.
Rwy’n ei gofio gynta fel dyn ifanc oedd ar yr ‘enterprise allowance scheme’ yn byw ar y nesa peth i ddim – bara a thiniau sardîns a bod yn gwbwl gywir – wrth ei sefydlu ei hun fel ffotograffydd proffesiynol. Mi weithiodd yn eithriadol o galed er mwyn creu gyrfa lewyrchus ac roedd hi’n braf ei weld yn llwyddo i gael ei luniau i’r papurau trymion Llundeinig ac yn derbyn cydnabyddiaeth. Ond roedd Keith yn fwy na ffotograffydd stormydd, tonnau uchel, adar eira a golygfeydd glan môr heulog.
Yn hongian uwchlaw Rhodfa’r Gorllewin yng Nghaerdydd – wedi’i baeddu gan lygredd yr heol – mae baner lipa ac arni’r geiriau ‘NO WAR ON ROJAVA’. Ple ydyw i osgoi rhyfel – ond un sydd wedi ei hanwybyddu. Enghraifft sy’n cadarnhau hen ddywediad y Cwrdiaid mai eu ‘hunig gyfaill ydi’r mynyddoedd’. Rhy hawdd, fodd bynnag, ydi cyfeirio at y Cwrdiaid fel y bobl a fradychwyd yng nghanol cymhlethdod difrifol Syria.
Ar ôl penderfyniad byrfyfyr arall gan arlywydd America i dynnu lluoedd yr Unol Daleithiau o Syria, mae Cwrdiaid gogledd Syria yn wynebu lluoedd Twrci, byddin ail fwyaf NATO. Ar wahân i rodd o dunelli o arfau, cwta fil o luoedd arfog America a oedd yn y rhanbarth p’run bynnag. Yn sicr bydd yr arfau yn cael eu tanio at y Twrciaid a’u cynghreiriaid Islamaidd yr FSA (Free Syrian Army). Dyma eu gelyn pennaf nhw, yn hytrach nag ymladdwyr IS.
Yn y rhyfela parhaus a fu yn Syria ers 2011, byddin dramor sydd yn awr yn bygwth cyfnod newydd o ladd, glanhau ethnig a chwalu cymunedau. Mae penderfyniad Donald Trump yn golygu mai llywodraethau Iran, Twrci a Rwsia sy’n rheoli dyfodol Syria.
Meddyliau am newid hinsawdd
Rydw i’n poeni’n ddifrifol am ddyfodol y blaned – cymaint, yn wir, nes ’mod i’n colli blewyn o gwsg ambell noson; ambell bnawn hefyd. Poenaf oherwydd effeithiau newid hinsawdd, cynhesu byd-eang, colli bio-amrywiaeth, colli bywyd gwyllt, a difodiant cyffredinol. A dweud y gwir, rydw i bron yn niwrotig am y sefyllfa. Ac nid y fi yw’r unig un. Dyna ichi’r eneth un ar bymtheg oed ’na o Sweden, Greta Thunberg, sydd wedi tanio dychymyg a chynhyrfu cydwybod miloedd ar filoedd o bobl ar draws y byd gyda’i hareithiau emosiynol apocalyptaidd am beryglon peidio â newid ein ffordd o fyw. Mae’n wir nad yw hi wedi swyno Trump, na Putin, na Bolsonaro, gyda’r cyntaf, yn nodweddiadol, yn dweud pethau pur annifyr amdani. Daw’r geiriau ‘mul’ a ‘chic’ i’r meddwl. Yr un yw agwedd fulaidd Boris at fudiad Gwrthryfel Difodiant, a sefydlwyd gan ddilynwyr Greta. Ond dyna natur llawer o wleidyddion y dydd; heddiw sy’n bwysig iddynt, hynny a llwyddiant plaid, a llwyddiant personol yn fwy fyth; ni faliant fawr ddim am fory.
Ond nid felly fi. Mae llun Greta gennyf, yn hawlio lle o barch rhwng lluniau Gandhi a Martin Luther King, a’r tu blaen i lun taid Bwlch, fy arwyr eraill.
Newid hinsawdd yw’r bygythiad mwyaf, newid sy’n cael ei yrru gan ddynoliaeth yn rhyddhau gormod o garbon i’r amgylchedd. Mae hynny’n cynhesu’r blaned, gan ddadmer rhew’r pegynau a chwyddo’r moroedd. Mae cytundeb cyffredinol y bydd lefelau’r môr, erbyn diwedd y ganrif hon, wedi codi digon i foddi llawer rhan o’r byd, gan gynnwys ardaloedd yma yng Nghymru. Diolch i’r nefoedd, fe fydd y tŷ ’ma yn ddiogel. Byddai raid i’r môr godi dros 600 troedfedd i fygwth y drws ffrynt. Mae hynny’n gysur.
Cefndir y gyfrol Cofiwch Dryweryn: Cymru’n Deffro
Pan beintiwyd ‘Cofiwch Dryweryn’ ar wal islaw fy nghartref yn y Felinheli ddiwedd Ebrill eleni, gofynnodd un a fagwyd ac a addysgwyd drwy gyfrwng y Gymraeg yn y pentref, ‘Pwy oedd Dryweryn?’ Roeddwn i, cyn hynny, yn ddigon naïf i feddwl bod pawb drwy Gymru’n gwybod hanes boddi Capel Celyn, ei dai a’i ffermydd, ei ysgol a’i lythyrdy, ei gapel a’i fynwent, er mwyn i Lerpwl wneud elw mawr o’r dŵr a gronnwyd yn Nhryweryn. Ond wrth gwrs, dydi hanes Cymru ddim yn cael ei drosglwyddo yn y rhan fwyaf o’n hysgolion. Fel y dywedodd Adam Price, ‘Tase plant Cymru’n cael gwybod eu hanes gan yr ysgolion yna fe fyddai pob plentyn yn genedlaetholwr.’ (Cyfweliad yng Nghlwb Canol Dref, Caernarfon, 30 Tachwedd 2018)
Wrth baratoi cyfrol ar ffenomenon murluniau ‘Cofiwch Dryweryn’, roeddwn i’n awyddus felly i roi murluniau eleni yng nghyd-destun hanes boddi Capel Celyn.
Pam y mae’r DUP mor styfnig? Pam y mae’r blaid wedi bod mor benderfynol o ddilyn polisi ar Brexit sy’n groes i ddymuniadau’r mwyafrif o etholwyr Gogledd Iwerddon, yn enwedig gan y gallai’r polisi hwnnw, yn nhyb llawer, arwain at niweidio’r blaid ei hun yn etholiadol? Pam y mae’r DUP wedi bod mor benderfynol o gefnogi Brexit er bod peryg o’r cychwyn cyntaf y byddai gadael yr Undeb Ewropeaidd yn arwain at ryw fath o ffin newydd rhwng Prydain ac ynys Iwerddon, sef yr union beth y mae’r DUP eisiau ei osgoi? A pham y mae’r DUP mor bengaled o deyrngar i’r Blaid Geidwadol, a’r Undeb, pan nad yw’r Ceidwadwyr na gweddill Prydain yn malio rhyw lawer amdanyn nhw, nac am Ogledd Iwerddon?
Mae pobl yr ochr yma i’r dŵr, sydd wedi hen arfer delio â’r DUP, wedi bod yn gwylio gyda mymryn o schadenfreude wrth i wleidyddion yn San Steffan sylweddoli pa mor gwbl ddigyfaddawd ydi’r DUP.