Tachwedd 2023 / Rhifyn 730

Cerdd

Ail offrwm Cwmwl Tystion – adolygiad

Pleser bob amser yw gweld rhyddhau cynnyrch newydd o dan arweiniad Tomos Williams – cerddor sydd wedi arloesi a llenwi bylchau pwysig yn y byd jazz yng Nghymru. Gyda Cwmwl Tystion II/Riot! (a ryddheir ar label Tŷ Cerdd), unwaith eto denwyd cerddorion gwych at ei gilydd a chreu albwm cysyniadol rhyfeddol sy’n rhoi golwg newydd ar hanes ein gwlad – yn benodol y terfysgoedd, o wrthryfel Merthyr at derfysgoedd hil Caerdydd yn 1911.

I agor y ‘Riot! Suite’ yma ceir llais swynol Eädyth, sydd wedi cyfrannu’n effeithiol i’r cyfanwaith gydag alawon traddodiadol Cymreig, cyn i fwrlwm jazz diwydiannol dorri ar ei thraws. Yna cawn ein cludo i Ferthyr 1831, sy’n derfysg o drac, yn alwad i’r gad.

Fy hoff drac yw’r un am derfysg Tredegar 1911 pan ymosodwyd ar dai a busnesau Iddewon yn y dre, trac sy’n dechrau gyda’r emyn‑dôn Leoni, wedi ei seilio ar alaw draddodiadol Hebrëig.

Lefi Gruffudd

Mwy

Cwpan Rygbi'r Byd 2023, Cymru a Ffiji'n paratoi ar gychwyn gêm

Materion y mis

Methiant bendithiol Cymru yng Nghwpan y Byd

Yn ystod teyrnasiad cyntaf Warren Gatland (2008–2019) derbyniodd y guru o Seland Newydd ganmoliaeth uchel gan y mwyafrif o ffyddloniaid y bêl hirgron. Do’n i ddim yn un ohonyn nhw! Er ei fod e a’i chwaraewyr wedi cipio tair Camp Lawn rhwng 2008 a 2019 teimlais ar y pryd mai diddychymyg a di‑fflach oedd ei dactegau fel prif hyfforddwr. Warrenball oedd y term a fathwyd ar ei gynlluniau; crash, bang, wallop yng nghanol cae a chiciau uchel cyson i’r entrychion gan obeithio creu rhywfaint o banig yn rhengoedd y gwrthwynebwyr.

Ond, rhaid codi cap iddo am ei ymdrechion mas yn Ffrainc yn ystod yr wythnosau diwethaf. Dychwelodd o’i famwlad ag athroniaeth wahanol.

Alun Wyn Bevan

Mwy

Materion y mis

Gwrthod ‘Llais’ i’r brodorion cyntaf

Ers sefydlu trefedigaeth gyntaf Awstralia ar lannau Warrane, enw gwreiddiol Cildraeth Sydney, mae hanes y bobl frodorol wedi bod yn stori o dristwch ar ben tristwch. Colli tir, colli teulu, colli iaith.

Ar 14 Hydref fe gafwyd pennod drist arall sef methiant refferendwm i’w cydnabod yn y Cyfansoddiad a chreu corff ymgynghorol brodorol yng nghoridorau’r llywodraeth ffederal. ‘Y Llais’ oedd yr enw a fathwyd ar ei gyfer gan ddwsinau o arweinyddion pobl frodorol y tir mawr ac ynyswyr Culfor Torres mewn cyfarfod yn 2017 yng nghysgod Uluru (Ayers Rock y dyn gwyn).

Pwrpas y ‘Llais’ arfaethedig oedd gwella cyflwr y 983,700 o bobl Awstralia (3.8% o’r boblogaeth) sydd o dras frodorol. Er gwario sylweddol dros ddegawdau mae eu safonau byw yn llawer is na gweddill y boblogaeth.

Andy Bell

Mwy

Cip ar weddill rhifyn Tachwedd

Etholiad Gwlad Pwyl - dyddiau gwell i ddod? – Aled Llion Jones
Iwerddon - Gwlad y Gân gynhennus – Bethan Kilfoil
Oedran cydsynio – Beca Brown
Oppenheimer a’r Cardi o Gwmsychbant – Rowland Wynne
Tafarn i’r gymuned – Gruffudd Antur
Opera i bawb o bobol Cymru – Geraint Lewis
Gwin gwyn o Dysgani – Shôn Williams

Mwy

Teledu

Gwylio hanfodol i Gymry gwyn

Mae’r rhaglenni dogfen sy’n mynd i’r afael â stori Cymru o wahanol gefndiroedd ethnig wedi bod yn rhai yr oedd angen eu creu. Mae angen i ni glywed lleisiau’r Cymry modern o bob cefndir ethnig. Ac mi wn ein bod ni fel Cymry’n aml ychydig ar ei hôl hi gyda nifer o bethau sy’n digwydd yn y byd, felly mae’n hwyr glas i ni ddala lan. Yn wir, mae un o gyfranwyr y rhaglen Windrush: Rhwng Dau Fyd yn dweud, ‘Falle bod Cymru ddim yn barod am ein bodolaeth ni, ond ar y pwynt yma, tough luck.’ Wel, cweit.

Cyflwynir y rhaglen ddogfen feddylgar hon (a ddarlledwyd ar 22 Hydref) gan Emily Pemberton, merch o hil gymysg o Grangetown. Tua chychwyn y rhaglen mae hi’n datgan, ‘Ro’n i’n Jamaican cyn bo’ fi’n Gymraeg.’

Elinor Wyn Reynolds

Mwy

Celf

Lluniau i ddeffro’r dychymyg – holi Lisa Carter Grist

Mae neuadd fawr Plas Glyn y Weddw, Llanbedrog, yn lle delfrydol i arddangos gwaith celf. Yno, roedd y casgliad gweithiau Dangos y Ffordd gan Lisa Carter Grist yn wirioneddol drawiadol.

Bellach mae enw Lisa yn adnabyddus yng Nghymru a thu hwnt. Gwelwyd ei gwaith eisoes yn y Terrace Gallery yn Llundain, yn Oriel Davies y Drenewydd, Somerset House, Oriel Mostyn Llandudno, Oriel Ffin y Parc Llandudno a Safle Celf Caernarfon, a hefyd mewn Eisteddfodau Cenedlaethol diweddar.

Plas yn Llan, Llanefydd, yw ei chartref ers dros ugain mlynedd, ond yng Ngwenfô ym Mro Morgannwg y’i magwyd. ‘Es i’r ysgol yn y Barri,’ meddai, ‘ac roedd gen i deulu agos yn byw yn Abersili a Phorthcawl. Felly fe ges i fy magu yn agos at y môr, a dwi’n teimlo bod perthynas arbennig rhyngof ac arfordir de Cymru…’

Rhiannon Parry

Mwy

Sioe ddiweddaraf National Theatre Wales, Circle of Fifths

Materion y mis

Lledaenu nid canoli nawdd theatr

Y stori fawr i ddod allan o Adolygiad Buddsoddi diweddar Cyngor Celfyddydau Cymru, heb os, oedd y penderfyniad i wrthod cais National Theatre Wales am gyllid hirdymor. Mae hyn yn bygwth dyfodol y cwmni, ond hefyd yn codi cwestiwn ynglŷn â’r prosiect ehangach yr oedd NTW yn rhan ohono.

Ryw chwarter canrif yn ôl, ar drothwy’r filrif, cyhoeddodd CCC gynllun i resymoli ei bortffolio o gwmnïau a sefydliadau refeniw hirdymor, gyda’r nod o ‘ariannu llai yn well’. Gan hynny, torrwyd cyllid nifer o gwmnïau hirsefydlog (gan gynnwys, ym maes y theatr, Brith Gof a Made in Wales); ond lliniarwyd poen y broses hon trwy haeru y byddai proffil y rheini a dderbyniai’r arian mawr gymaint â hynny’n uwch, ac y caent eu brandio’n gwmnïau ‘cenedlaethol’ yn eu maes. O fewn rhai blynyddoedd (eithr heb ddeillio’n gwbl uniongyrchol o’r penderfyniad hwn), crëwyd – ymysg eraill – Theatr Genedlaethol Cymru a National Theatre Wales.

O’r cychwyn, roedd rhywbeth anffortunus o neo‑ryddfrydol am y cynllun hwn.

Roger Owen

Mwy

Materion y mis

Israel a Hamas – trais yn magu rhagor o drais

Gall Israel gyda’i lluoedd arfog pwerus ymddangos yn drahaus, ond eto gwlad gymharol fechan yw hi. Dan yr wyneb, dyma genedl na all fyth gymryd diogelwch yn ganiataol, ac mae ansicrwydd seicolegol yn greiddiol i’w phobl. Roedd cyrch cwbl annisgwyl Hamas arni ar 7 Hydref yn ergyd ysgytwol nid yn unig oherwydd dull a modd a graddfa’r lladd, a’r ergyd i effeithlonrwydd gwasanaethau cudd Israel, ond hefyd am ei fod wedi ailagor hen, hen glwyfau.

Holl bwrpas sefydlu Gwladwriaeth Israel oedd rhoi terfyn ar y delweddau o blant a phobl Iddewig ddiniwed yn cael eu portreadu fel dioddefwyr diamddiffyn. Mae cyrch Hamas wedi dwyn i gof y pogromau yn erbyn Iddewon ar hyd y canrifoedd, yn arwain at yr Holocost. Mae’r colledion dynol mewn rhyfeloedd ac ymosodiadau terfysgol yn y wlad ers 1948, wrth gwrs, wedi dyfnhau obsesiwn yr Israeliaid gyda diogelwch.

Dyma gefndir ymateb Israel i’r cyrch, ond mae tri phrif gymhelliad arall i’w hystyried.

Pedr Jones

Mwy

Darllen am ddim

Yr Etholiad Cyffredinol Prydeinig yng Nghymru

Fydd dim rhaid galw’r etholiad nesaf tan 17 Rhagfyr 2024, ond pryd bynnag y’i cynhelir caiff ei ymladd dan amgylchiadau newydd sbon yng Nghymru. Bydd y gostyngiad o 20% yn nifer ein hetholaethau yn cael cryn effaith ar y map gwleidyddol. Ond nid dyna’r ystyriaeth bennaf ym mhob etholaeth.

Wrth reswm, bydd y Torïaid mwyaf enwadol ac unllygeidiog – neu’r rheini sy’n cael eu gwahodd i eistedd ar soffa wyrddlas Y Byd yn ei Le – am geisio gwadu’r peth. Ond i bawb arall mae’n gwbl amlwg fod y llywodraeth Brydeinig bresennol wedi hen redeg allan o stêm. Oedd, roedd Rishi Sunak yn wynebu talcen caled wrth geisio olynu dau brif weinidog mor annigonol. Serch hynny, roedd gennym hawl i ddisgwyl gwell na’r hyn a gafwyd. Hyd yn oed o’i gymharu â llygredd a diffyg cyfeiriad cyfnod Boris Johnson a gwallgofrwydd ennyd fechan Liz Truss, mae Sunak wedi profi’n arweinydd rhyfeddol o ddi‑glem.

Y partïo gwyllt yn Downing Street tra oedd y gweddill ohonom yn ceisio ufuddhau i’r rheolau a grëwyd yn yr union adeilad hwnnw fydd, yn bendifaddau, yn diffinio teyrnasiad y cyntaf o’r drindod. Bob tro y byddwn yn dwyn i gof gwta fis a hanner yr ail wrth y llyw, dichon y cawn ein hatgoffa am y chwalfa a grëwyd gan y gyllideb fwyaf trychinebus yn hanes modern y wladwriaeth hon. Amser a ddengys beth fydd flaenaf yn y cof wrth ystyried cyfnod y prif weinidog presennol. Eto i gyd, mae’n anodd credu na fydd ei araith gerbron cynhadledd flynyddol ei blaid ym Manceinion ddechrau Hydref 2023 yn cael lle canolog.

Richard Wyn Jones

Darllen am ddim